بخشی از مقاله
چکیده :
به منظور بهرهبرداري از امکانات بالقوه رودخانهها، از جمله آبگیري - شرب و کشاورزي - ، کشت و کار و فعالیت-هاي اقتصادي، انگیزههاي توریستی، مذهبی و سایر کاربريها، همواره ساخت و سازها و فعالیتها در حاشیه رودخانهها انجام میشود که عمدتاً منجر به تعدي به بستر طبیعی و حریم قانونی رودخانهها در آن نواحی می-شود.تغییرات ناشی از بهرهوري بر رودخانهها باعث تغییرریخت رودخانه شده و علاوه بر تاثیر بر حیات رودخانه-ها ابعاد دیگري از جمله مسایل اقتصادي، محیط زیستی، حقوق و اجتماعی منطقه را متأثر میسازد.
تعیین حدبستروحریم رودخانهها درراستاي صیانت ازمنابع ملی وکاهش خسارات سیل،امکان حفاظت رودخانه درمقابل دستاندازي واحداث هرگونه تاسیسات غیرمجازدرآنرافراهم میسازد.با تعیین دبی سیلاب بوسیله نرم افزار HEC-RAS، امکان تحلیل جریان یک بعدي رودخانه ها و محاسبات جریان هاي پایدار و ناپایدار وجود داردبا استفاده الحاقیه HEC-Georasکه امکان لینک مدل HEC-RAS و نرم افزار GISرا فراهم میسازد و میتوان پهنههاي سیلگیر و حد حریم و بستر را با دقت بالاتري مشخص کرد.
تعیین پهنه سیل وحریم رودخانه دربرنامهریزيهاي توسعه بخش کشاورزي،صنعتی وشهري یک منطقه تأثیربسزایی دارد،ولی متأسفانه دراکثررودخانههاي مهم کشوري این حریم مشخص نیست ویا رعایت نمیشودوهرساله خسارات قابل توجهی به اهالی وصاحبان تأسیسات مجاور رودخانهها وارد میشود. علاوه براین مدیریت یکپارچه رودخانه نیزبه دلیل عدم رعایت این حریم مختل میشود. تغییرات پهنه سیلاب باگذشت زمان،وضعیت جانمایی تأسیسات اطراف رودخانه وحریم رودخانه راکه پهنه سیل با دوره بازگشت 25 ساله میباشدتحت تأثیرقرارمیدهد این مقاله در یک مطالعه موردي با استفاده از نقشههاي توپوگرافی منطقه، اقدام به تهیه مقاطع عرضی جهت تعیین حریم و بستر رودخانه زنجانرود نموده است و میزان خطر پذیري رودخانه زنجانرود در شهرستان زنجان را از نظر خسارت وارده توسط سیلاب با دوره بازگشت 25 ساله بررسی و نقشه هاي خطر پذیري منطقه مذکور ایجاد گردیده است.
-1 مقدمه
نظر به اهمیتی که مسئله آب در حیات بشر دارد برنامه ریزي جهت بهره برداري بهینه از آبهاي موجود یکی از مهمترین بخشهاي اقتصادي کشورهاي جهان را شامل گردیده است. افزایش روزافزون جمعیت جهان و توسعهي سریع زندگی شهري وروستایی در اراضی حاشیه رودخانهها، اقدامات ناسنجیده و غیرعلمی و همچنین افزایش تقاضا براي احداث اعیانی در اراضی حاشیه رودخانه ها، روند تجاوز به بستر و حریم رودخانهها، تصرف غیرقانونی در اینگونه اراضی و دخل و تصرف غیر مجاز در آنها نه تنها امکان استفاده از پتانسیلهاي آبی را کاهش می دهد، بلکه خسارات انسانی و مادي جبران ناپذیري در اثر طغیانهاي کنترل نشده و زیانهاي اقتصادي عمده به بار می آورد.
سالمیان با مطالعه موردي رودخانه بشلر[1]،باقري با مطالعه موردي رودخانه گرمرود[2]، مصباحی با مطالعه موردي گرگان رود در شهرستان گنبد[3]، صاحبدل با مطالعه موردي رودخانه قره چاي از سر شاخه هاي گرگان رود[4] با استفاده از مدل هیدرولیکی HEC_RAS اقدام به تعیین بستر و حریم رودخانه و تعیین پهنههاي سیلگیر رودخانه نمودند که نتایج مطالعات فوق کارایی خوب این مدل را در نشان دادن پروفیل سطح آب و تعیین پهنههاي سیلگیر نشان میدهد.تجریشی و همکاران مدل هیدرولیکی رودخانه سیستان را در دو حالت دائمی و غیردائمی مورد تحلیل و بررسی قرار دادند و جهت تحلیلهاي هیدرولیکی مذکور از نرم افزارهاي HEC_RAS و UNET استفاده کردند و نتایج را در دوحالت دائمی و غیر دائمی مورد بررسی قرار دادند.[5]
شعبانلو و همکاران با مطالعه موردي رودخانههاي استان گلستان با استفاده از سیستم سنجش از راه دور و نرم افزارHEC_RAS اقدام به تعیین پهنههاي سیلگیر در این رودخانهها کردند.[6] آن قسمت ازرودخانه، نهریامسیل است که با دوره برگشت سیلاب کمتر یابیشتر از 25 ساله ملاکمحاسبه قرارگیرد بستر گفته میشود، حریم نیز آنقسمت از اراضی اطراف رودخانه، مسیل، نهر طبیعی و... است که بلافاصله پس از بستر قرار دارد.[7]
-2 معرفی منطقه مورد مطالعه
-1-2 وضعیت جغرافیایی و توپوگرافی شهر زنجان
استان زنجان با مساحت حدود 22164 کیلومترمربع در قسمت مرکزي و شمال غربی کشور بین طولهاي شرقی 1´ و 47° تا 52´ و 49° و عرض شمالی 25´ و 35° تا 15´ و 37° قرار گرفته است .[8]
-2-2 موقعیت جغرافیایی رودخانه زنجانرود
زنجانرود یکی از سرشاخه هاي مهم رودخانه قزلاوزن است که از دامنه ارتفاعات قافلانکوه در شمال سلطانیه، آقداغ و دلخان در جنوب آن سرچشمه گرفته و پس از دریافت جریان شاخههاي فراوان و سیراب نمودن روستاهاي واقع در محدوده حوزه به رودخانه قزل اوزن می پیوندد. رودخانه زنجانرود در انتها به شهر زنجان منتهی میشود که در این مقاله بر روي بازه شهري پایین پل سرداران رودخانه مطالعه و بررسی انجام شده است.
در ورودي رودخانه به شهر زنجان ایستگاه هیدرومتري سایان قرار گرفته است که در سالهاي اخیر به طور متناوب غیرفعال و فعال بوده است .[8] محدوده مطالعات در محدوده شهر زنجان، حدفاصل پل سرداران تا پل مالدره میباشد.بازه مطالعاتی انتخاب شده 2700 متر است که قسمت انتهاي بازه شهري زنجانرود می باشد.
-3 مواد و روش ها
-1-3 مدل سازي جریان در نرم افزار:Hec-RAS
با مدل کردن رودخانه بوسیله نرمافزار Arc GIS و خروجی گرفتن براي نرم افزار HEC-RAS و اجراي مدل رودخانه در این نرم افزار تغییرات سطح آب، عدد فرود،سرعت و دیگر پارامترهاي مربوطه به رودخانه مورد بررسی قرار گرفته است.
