بخشی از مقاله
چکیده
امروزه زبان و ادبیات فارسی جایگاه ویژه و ارزشمندی در روسیه دارد که تلاشهای محققان و مترجمان روسی از دیرباز تأثیر بسزایی در این امر داشته است. ادبیات فارسی در روسیه با نام حکیم عمر خیام نیشابوری، محبوبترین شاعر پارسیگوی روسیه در هم آمیخته است و اکنون بیش از صد و بیست سال از اولین ترجمه روسی رباعیاتاش می گذرد. در این مقاله سعی شده است تا با مروری بر ترجمهها و تحقیقات انجام شده درباره عمر خیام جایگاه این شاعر برجسته در روسیه نمایانده شود.
کلیدواژهها: خیام، ادبیات فارسی، ترجمه، روسیه، خیامشناسی.
مقدمه
شاعران و ادیبان کلاسیک زبان پارسی از دیرباز در سراسر جهان و به ویژه سرزمین روسیه شناخته شدهاند و هنوز بعد از گذشت قرنها شعرها و حکایتهای ایشان چه از زبان فارسی و چه از زبان های دیگری چون انگلیسی، فرانسه، آلمانی و غیره به همه زبانهای دنیا و بهویژه روسی ترجمه می شود و در اختیار خوانندگان قرار میگیرد. میخائیل میخائیلوف، منتقد روس، بر این عقیده است که آشنایی با نویسندگان کلاسیک ملل مختلف، گستره ذهنی قومی را افزایش میدهد و عناصر تازهای را به زبان ملی و حوزه فکری یک ملت وارد میکند. بر این اساس، ارتباط بینالمللی یکی از مؤثرترین عوامل برانگیختن انسان بهسوی پیشرفت و تحول است . - '1958:48 - بنابراین، میتوان ادعا نمود که ادبیات و فرهنگ یک ملت بدون حضور ادبیات و فرهنگ ملت دیگر رنگ و بویی ندارد. همین ارتباطات ادبی و فرهنگی و همین تأثیرات و تأثرات است که زبان و ادب ملتها را غنا بخشیده و به آنها هویتی اصیل و بومی و درعینحال، جهانی می بخشد.
حکیم غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری، شاعر، فیلسوف، ریاضیدان و منجم مشهور ایرانی که در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم در دوره سلجوقیان می زیسته است، بیش از آنکه به عنوان یک دانشمند در جهان شناخته شده باشد، بهدلیل رباعیات افسونگرش به شهرت رسیده است. این شهرت در روسیه تا بدانجاست که مردم در صحبتهای عامیانه خود نیز گاهی از رباعیات حکیم نیشابوری بهره میجویند.در این مقاله سعی بر آن است تا با مروری کوتاه بر پیشینه تاریخی ظهور و گسترش زبان و ادب فارسی در روسیه و نیز کنکاشی در مطالعات و ترجمههای صورت گرفته توسط ایرانشناسان و مترجمان برجسته روسی به جایگاه شاعر بزرگ ایرانزمین، حکیم عمر خیام نزد مردمان روس پی ببریم.
آنچه نگارنده را بر آن داشت تا به نگارش این مقاله بپردازد، استقبال گسترده خوانندگان روس از رباعیات خیام است که تقریبا از آغاز ظهور زبان و ادبیات کلاسیک فارسی در این سرزمین حائز اهمیت بوده است. بارها در دستنوشته ها، نامهها و خودزندگینامههای نویسندگان روسی دیده شده است که کتاب شعرای بزرگ ایرانی نظیر حافظ و سعدی و فردوسی در کتابخانه شخصی ایشان و حتی اجدادشان وجود داشته و آن را میراثی ارزشمند برشمردهاند. تا کنون مقالاتی بهطور جسته گریخته به این موضوع پرداختهاند، اما حق مطلب همچنان ادا نشده است.به طور کلی، هدف از انجام این تحقیق، گسترش دامنه آگاهی محققان و پژوهشگران درباره میزان علاقه خوانندگان و ادبای روس به شخصیت حکیم عمر خیام و نیز فعالیت مترجمانی است که در دورهای خاص آثار زیادی از ادبیات و شعر کلاسیک ایران به ویژه رباعیات خیام را به زبان روسی ترجمه کردهاند. مطلب حاضر به واسطه تحقیقات میدانی مؤلف، مراجعه به کتابخانههای مسکو و فهرستهای موجود در آنها، کتابخانههای دانشگاهی ایران، پایگاههای اینترنتی مراکز مختلف ترجمه و ایرانشناسی در روسیه و همچنین مروری بر مطالعات انجام شده در این زمینه در ایران و روسیه به نگارش درآمده است.
بحث و بررسی
روابط ادبی و فرهنگی ایران و روسیه دو کشور همسایه و هممرز ریشه در روابط سیاسی و اقتصادی و بازرگانی روزگاران بسیار دور، از زمان روسیه تزاری دارد که بعدها در گذر زمان و پستیها و بلندیهای تاریخ پس از انقلاب اکتبر 1917 نه تنها ادامهیافت، بلکه با ایجاد تغییرات و اصلاحات گسترده به صورت عمیقتر و وسیعتر رو به فزونی نهاد و رنگ و بوی علمی نیز به خود گرفت. فرهنگ شرقی در سرزمین روسیه از دیرباز جولان داده و نمیتوان فرهنگ آن را از فرهنگ ایرانی دور دانست. از سویی وجود مسلمانان بیشمار در این کشور و نفوذ فرهنگ اسلامی در آن، بیش از پیش بر غنای روابط فرهنگی و اجتماعی ایران و روسیه افزوده است.
ظهور و گسترش زبان فارسی در روسیه
در دانشگاه های بزرگ روسیه از دیرباز مراکز خاصی برای آموزش و ترویج زبانهای ایرانی از جمله زبانهای فارسی، فارسی دری، تاجیک، پشتو، سانسکریت، سغدی و دیگر شاخههای مرتبط با زبانهای ایرانی وجود داشته است که بسیاری از آنان همچنان به فعالیت خود ادامه میدهند. مراکز مختلفی به امر آموزش زبان فارسی و حفظ میراث ادبیات فارسی همت گماردند که از میان آنها موزه آسیایی آکادمی علوم، موزه ارمیتاژ، دانشکده زبانهای شرقی دانشگاه سن پتربورگ اهمیت بسیاری دارند.پیشینه آشنایی با زبان فارسی و سپس آثار ادبی آن در روسیه به قرن پانزدهم میلادی بازمیگردد. آن زمان که تاجران و سیاحان روسی مانند آفاناسی نیکیتین1 و فدوت کوتاف2 آثار شاعران و نویسندگان فارسی را با خود به روسیه میبردند و با نگارش سفرنامههای خود بهتدریج در جهت گسترش زبان فارسی در روسیه گام برمیداشتند.
آن زمان که رفتوآمدهای گاه و بی گاه شخصیتهای اجتماعی و مأموران دولتی و دیپلماتها بر گسترش روابط دامن میزد. این روند در قرنهای بعدی شدت یافت. سفرنامه آفاناسی نیکیتین با نام »سفر به سه دریا« شامل مشاهدات و خاطرات او از سفر به قفقاز، ایران مرکزی و هند در سالهای 1466تا1472م است و چندان از جنبه علمی و تخصصی برخوردار نیست. جالب آنجاست که دستنوشته این اثر تا آغاز قرن نوزدهم ناشناخته مانده بود. قابل ذکر است که »از اواسط قرن شانزدهم میلادی تا عهد پتر کبیر، مترجمان تاتار مهمترین واسطههای برقراری ارتباط میان این دو کشور بودند. روسها در دهه 1640 شروع به یادگیری زبان فارسی کردند، ولی عده کسانی که به این کار همت بسته بودند، اندک بود. در قرن هجدهم، ارمنیها نقش مهمتری از خود روسها در بازرگانی با ایران یافتند و طبعا به عنوان واسطه شناسایی و منبع اطلاعات درباره ایران نیز اهمیت پیدا کردند« - اتکین،. - 305:1368
در روسیه با توسعه مرزهای جغرافیایی و گسترش روابط سیاسی و فرهنگی و بازرگانی با ایران بیش از پیش به وجود افراد آشنا و مسلط به زبان فارسی احساس نیاز شد و » آن طور که در اسناد و متون تاریخی آمده است تلاشهای آشنا ساختن خوانندگان روسی با فرهنگ و ادب فارسی در روسیه از قرن هفدهم آغاز شده است« - ایوانف،. - 38:1390بنا بر شواهد و اسناد موجود، آشنایی جدی با زبان فارسی در قرن هجدهم رقم خورد. در تاریخ آمده است که پتر کبیر در سال 1716م پنج نفر از افرادش را به ایران میفرستد تا زبان فارسی بیاموزند و بعدها بهعنوان مترجم برایش کار کنند که البته برخی از مورخان بر صحت و سقم این مطلب شک دارند. اولین ترجمه قرآن به زبان روسی نیز به سال 1716م در دوره پتر کبیر و به همت مترجمی ناشناس انجام گرفته است .3 کراچکوفسکی شرق شناس برجسته روسی با تأکید بیان میدارد که »نخست کتاب قرآن کریم و سپس کتاب ادبی هزار و یکشب تنها کتابهایی بودند که اجداد ما در قرن هجدهم با آن بهطور کامل آشنایی داشتند« . - '1957:14 -
پتر کبیر در راستای کشورگشاییها و لشگرکشیهای خود در سالهای 1722م و 1723 م به سرزمین پارس رسیده است. در این زمان، شخصی به نام دمیتری کانتمیر همراه وی بود که زبانهای شرقی از جمله فارسی را به خوبی میدانست. کانتمیر اهل مولداوی بود و نیاکان اسلاو داشت. در آن دوران او مشاور رسمی و اصلی پترکبیر در مسائل شرق بود. حتی گفته شده است که کانتمیر در زمان لشگرکشی حروف چاپی عربی و فارسی را برای چاپخانه مخصوص پتر تهیه کرده بود. پیش از همه در این چاپخانه، بیانیه پتر کبیر خطاب به مردم قفقاز و پارس به چاپ رسیده بود. گویا در همان زمان تزار بزرگ روس با ترجمههای کانتمیر از شاعران پارسی آشنا شده است.
در نخستین سالهای قرن نوزدهم تدریس زبان فارسی برای روسیزبانان در دانشگاههای شهرهایی چون مسکو، سنپترزبورگ، قازان و خارکوف آغاز شد. »در اوایل قرن نوزدهم بود که زبان فارسی در کنار سایر زبانهای شرقی جزو دروس دانشگاهی قرار داده شد و از سال 1807م در دانشگاه غازان، از 1811م در دانشگاه مسکو و از 1819م در دانشگاه سنپتربورگ تدریس میشد« - کولاگینا،. - 217:1390 اولین مرکز رسمی و آکادمیک آموزش زبان فارسی در 1818م در دانشگاه سنپتربورگ تأسیس شد. پروفسور الکسی بولدیرف - 1909-1993 - 1، ایرانشناس برجسته روس، در سال 1811م تدریس زبانهای شرقی و از جمله فارسی را در دانشگاه مسکو آغاز کرد و در سال 1842م رئیس این دانشگاه شد. او در سال 1826م مجموعه متون فارسی را به عنوان کتاب درسی آموزش زبان فارسی تدوین کرد که تا اواخر قرن نوزدهم مورد استفاده قرار میگرفت.
او در این سال مجموعه دو جلدی آثار برگزیده ادبیات فارسی را نیز تألیف کرد که جلد دوم آن مربوط به دستور زبان و فرهنگ فارسی بود.واسیلی بارتولد 1869-1930 - م - ، شرقشناس و ایرانشناس مشهور روسی در کتابش با نام تاریخ مطالعه شرق در اروپا و روسیه 1925 - م - در این رابطه میگوید: »پیشرفت تدریس و تعلم زبانهای عربی و فارسی و ترکی در روسیه مربوط است به عمر دور و دراز استاد بولدیرف در مسکو - از سنه 1811تا1837م - و استاد سنکوفسکی در سنپترزبورگ - از1822تا 1847م - و استاد کاظمبک - در قازان از1826تا1845م و در پتربورگ از1845تا1870م - . آقای بولدیرف نخستین مؤلف کتابهای درسی در زبان و ادب عربی و فارسی است که تا اواخر قرن نوزدهم در دانشگاههای روسی تدریس میشد و تقریبا تمام مستشرقین روسی نسل معاصر شاگردان این سه نفر معلماند« - نیکیتین،. - 266:1336
علاوه بر فعالیت چنین دانشمندانی در مراکز آموزش عالی آن زمان روسیه، وزارت امور خارجه این کشور نیز در سال 1823م برنامهای خاص را در راستای مطالعات شرقشناسی و آموزش زبانهای شرقی بهویژه فارسی تدوین کرد. یکی از محققین برجستهای که به وزارت امور خارجه نیز تعلق داشت والنتین ژوکوفسکی - 1858-1918 م - بود که در سال 1905 م به ریاست بخش آموزشی وزارتخانه رسید. او به مدت سه سال 1883-1886 - م - در ایران بود و حاصل مطالعات و تحقیقات خود در زبان و ادبیات فارسی را بعدها در شوروی منتشر کرد. از آن زمان تاکنون دانشمندان و زبانشناسان و مدرسان زیادی به امر آموزش زبان و ادبیات فارسی همت گماشتهاند که وصف همه آنها در این مقال نمی گنجد و میتوان در سخنی دیگر بهطور مفصل بدان پرداخت.
در قرن حاضر زبان و ادبیات فارسی طرفداران زیادی در روسیه دارد و در مراکز آموزش عالی مانند انستیتوی آسیا و آفریقا که وابسته به دانشگاه دولتی مسکو - ام.گ. او. - است، تدریس میشود. دربسیاری از دانشگاه های روسیه و جمهوریهای استقلالیافته زبان و ادب فارسی تدریس شده و سالانه فارغالتحصیلان این رشته به جرگه محققان این رشته در روسیه افزوده میشوند. هر ساله المپیاد زبان فارسی برای دانشجویان زبان و ادبیات فارسی کشور روسیه در مسکو و به همت رایزنی فرهنگی ج.ا.ا. وابسته به سفارت ایران در مسکو برگزار میشود و به برگزیدگان این المپیاد، سفر به ایران و جوایز نفیس و تندیس ویژه فردوسی اهدا میشود. هر ساله شرکتکنندگان زیادی از سراسر روسیه در این المپیاد شرکت میکنند. سال گذشته یازدهمین دوره این المپیاد برگزار شد. آموزش و تدریس زبان فارسی در سنپترزبورگ که از سال 1819م آغاز شده بود در سال 2018 م 1397 - ه ش - دویست ساله میشود و این خود نشاندهنده عمق نفوذ و مهمتر از آن ماندگاری زبان فارسی در این سرزمین است.
ترجمه آثار ادبی فارسی در روسیه
ترجمه، بیشک، نقش مهم و ارزنده ای در گسترش زبان و ادب فارسی در روسیه داشته است. نیکلای کنراد 2 در کتاب غرب و شرق که شامل مجموعه مقالات وی است درباره شیوههای نفوذ فرهنگ و زبان یک ملت به فرهنگ و زبان ملتی دیگر سخن گفته است و یکی از این شیوهها را ترجمه میداند. به عقیده او »ترجمه بنا به ضرورت نمود و وجه زبانی کاملا جدید و مشخصی را ارائه میدهد، و اثر بدینشکل برای آن ملت کمکم موجودیت مییابد... در این صورت، ترجمه یکی از ابزارهای تجدید سلاح خلاقانه نویسنده است و برای خواننده هم یکی از ابزارهای تغییر و دگرگونی درک او از واقعیت به شمار میرود. - ' 1972:324 - «
