بخشی از مقاله
چکیده:
رمان نویسان مدرن، به منظور دوری گزیدن از عناصر زیبایی شناختی مکتب رئالیسم، با تصویر سازی حالتهای روحی و ذهنی شخصیتهای داستان، بر همزدن جریان خطی زمان و روایت، ایجاد انواع زاویه دید و همچنین بسط عنصر مکان و...تکنیک » جریان سیال ذهن« را در داستان، بنیانگذاری کردند و از این طریق، معانی متعدد و نامحدودی را در عرصهی تأویل پذیر رمانِ نو، جای دادند . شهرنوش پارسی پور، نویسندهای است که در جستجوی بیان تازه از آدمی و هویت اوست و با نگاهی به نسبت نو، به روابط انسانی در آثار خویش نگریستهاست. او از جمله کسانی است که با رویکردی سوررئالیستی و گرایش بهاسطوره، در زمینهی فرم و محتوای داستان تحول ایجاد کرده و بهاین طریق، بعضی از آثار خویش، به ویژه رمان طوباومعنای شب را به جریان سیال ذهن نزدیک گردانیدهاست. در این پژوهش سعی بر آن است تا نحوهی به کارگیری تکنیک جریان سیال ذهن، در یکی از آثار مهم شهرنوش پارسی پور، با عنوان طوباومعنای شب بررسی گردد.
کلیدواژه: جریان سیال ذهن، شخصیت، زمان و روایت، مکان، بن مایه، طوبا و معنای شب
مقدمه
اصطلاح » جریان سیال ذهن« را ابتدا روانشناسی به نام ویلیام جیمز، برای عینیت بخشیدن به ویژگیهای اندیشه، عواطف و در نهایت آگاهی انسان به کار برد. از نظر او شعور یا خودآگاهی عبارت از ترکیبی از تمام چیزهایی است که ما تجربه کردهایم و می کنیم. در حقیقت »خودآگاهی ما، تجربیات گذشته و تصور ما از تجربیات آیندهی ما را، به صورت رودخانه تصورات ما و تجربیات زمان حال ما، جاری خواهد کرد« - براهنی،. - 411 :1362 بعدها نویسندگان مدرنی که به درون نگری روی آوردند و بهاین شکل سعی در خلق الگوهای تازه ای در داستاننویسی داشتند و در نحوهی پرداختن به شخصیت ها، روایت، زمان و مکان، زبان و... تحول ایجاد کردند، »جریان سیال ذهن«2 را به عنوان اصطلاح ادبی و فرم و تکنیک جدید در داستان نویسی به کار گرفتند.
در داستان، قلمرو »جریان سیال ذهن« را جریان مداوم و سیالیت گستردهی ذهن و روابط پیچیده و تو در توی دنیای درون شخصیت - سیلان ادراکات، حالات، احساسات و تمامی تجارب و دریافتهای ذهن - ، شکل می دهد. بسیاری معتقدند: » رمان جریان سیال ذهن را از روی موضوع آن می توان تشخیص داد نهاز روی تم یا هدف یا تکنیک آن. بنابراین رمانی کهاز این شیوهاستفاده میکند، پس از تحلیل معلوم میشود که موضوع اساسی آن، آگاهی یک یا چند شخصیت آن است. به عبارت دیگر، آگاهی حکم پردهای را دارد که موضوع این قبیل رمانها روی آن نشان داده میشود.« - محمودی، . - 33 :1389
شهرنوشپارسیپور از جمله نویسندگانی است که با نگاهی سوررئالیستی، و استفادهاز کهن الگوها و اساطیر، در آثار خود، هنجارها و قراردادهای معمول را کنار میزند و شیوههایی جدید را برای ساختن داستانها و شخصیت آنها، تجربه میکنداو. از این طریق، از عوالم بیرونی و حرکات صرفاً ظاهری افراد داستان، فاصله می گیرد و به سمت کنشهای درونی آنها حرکت می کند. چرا کهساساً در دیدگاه نویسندهی درون نگر، »شخصیت بدون یک درون روانی نمیتواند وجود داشته باشد.« - براهنی،. - 406 : 1362سوررئالیستها مبنای حقیقت را ذهن و دنیای درون قرار دادند و تلاش رئالیستها را کهافرینش آثارشان بر مبنای تحلیلهای اجتماعی استوار بود، به باد انتقاد گرفتند و بنیان خلق آثار خویش را، جریان گسسته و خود جوش ذهن، که بیهیچ ملاحظهای بیان میشود، قرار دادند. - ر.ک.دقیقیان،. - 43 :1371
در واقع آنها از این طریق، شگرد خود را به جریان سیال ذهن نزدیک گردانیدند. پارسیپور ،از یک سو با گرایش بهاین شیوه و با نزدیک شدن به عالم ذهن شخصیت ها، داستانهای خود را به جریان سیال ذهن نزدیک میکند و در این حالت، هم زمان با ارائهی دنیای اجتماعی افراد داستان، جهان نهفته در درون شخصیت و لایههای پیش از گفتار ذهن او -لایههایی که با اعماق وجود انسان در ارتباطاند و از ترتیب خاصی پیروی نمیکنند، در بسیاری مواقع هرگز بیان نمیشوند و به دلیل پیچیده بودنشان، در بیشتر اوقات، وجوهی از ابهام را با خود به همراه دارند و کامل شناخته نمیشوند- را به تصویر میکشد و از سوی دیگر، برای نشان دادن حقایقی که در بطن داستانهایش نهفتهاست و پیوند حوادث و وقایع و ایجاد وحدت و یگانگی میان اجزای آن، از اسطورهها و کهن الگوهای جمعی، به عنوان نمادهایی بیرونی که رها و سیالاند، زمان و مکان خاصی نمیشناسند و در هر لحظه و در هر زمان، قابل تعمیم به دنیای پیرامون آدمیهستند، استفاده می کند.
چراکه »اسطوره بیان احساس ژرف با هم بودن است، با هم بودنی نه صرفا بر بنیاد مرتبه خردمندانه... بلکه با هم بودنی در سطح احساس، عاطفه و کردار و کلیت زندگانی... اسطوره در همهی زمانها و مکانها حضور دارد. عمل پویای جامعهی بشری است، از زمان فراتر میرود و گذشته را با اکنون و وجوه رفتار سنتی و ارزش های رایج را به هم میپیوندد و به سوی شوق های روحی و فرهنگی پرواز میکند..« - دستغیب، - 150 :1385با توجه به آانچه گفته شد، پارسیپور در طوباومعنایشب، به وسیلهی این رویکردها، علاوه بر دنیای بیرونی شخصیت ها، واقعیت گسترده در جهان عینی و علاوه بر زمان و روایت معمول، به دنیای درونی، زمان ذهنی و رویا و وهم نیز میپردازد و از این طریق، سیلان وجود انسان و واقعیت چندگانهی او را بازنمایی می کند.
در این مقاله، علاوه بر توضیح مختصری در باب رمان، ابتدا در قالب شخصیت و کنشهای او و سپس از طریق تحلیل ساختار زمان، روایت، مکان و تحلیل بنمایههایی که پیوند دهندهی عناصر به ظاهر جداگانهاز هم هستند، به بررسی تکنیک های جریان سیال ذهن در طوباومعنایشب پرداخته میشود.طوبا و معنای شب، به عنوان اثری ارزشمند، از یک طرف بهاجتماع و تحولات آن میپردازد و از طرف دیگر هستی درونی انسان و تغییر و تحولات هویت او در گذر زمان و در فرایند دریافت حقیقت را به نمایش می گذارد.قصهی طوبا و شب دیر پایهستی او، هم قصهی پر از آب چشم یک زن خاص است و هم تصویری از صورت »مثالین« انسان کلی که مردان و زنان کتاب انگارهی هستی از او برگرفتهاند. همهیک تناند و تمثیلی از آرزویوحدت و جاودانگی و بازگشت بهاصل. این صورت مثالینهمهی انگارههای خود را لبریز میکند و در هیچ یک از آنها نمی گنجد.
نمودهای مادینه ی اینهستی زوالناپذیر که در آمیزش و گریز از پسر و معشوق ازلی، گاه معصوماند و گاه روسپی، گاه در آسمان و گاه در زمین و گاهازاده، همهاز وجود او نشان میدهند. بهیک کلام، همهی عالم مبتلای اوست. - یاوری، - 141 : 1368زندگی اجتماعی طوبا، تاریخ قرن بیستم ایران را با تمام فراز و نشیبهای خود انعکاس میدهد و از این طریق، هم تصویرهای سنتی جامعه را نشان میدهد که خود را تسلیم ارزش های نو نمیکند و هم رنج و ستمیکه جزء اساسی سنتهای گذشته و زندگی پیشامدرن است را منعکس میسازد. - ر.ک .همان: - 308 همهی حوادث سیاسی-اجتماعی در صد سال اخیر ایران، در زندگی طوبا جا داده میشود. شهرنوشپارسیپور در این داستان، به موازات نشان دادن تغییر و تحولات سیاسی-اجتماعی و پرداختن به دنیای بیرونی طوبا، دنیای درونی او و سیر روحیاش را نیز بازتاب میدهد.
»داستان زندگی طوبا، هم روایت دگرگونیهای روحی و عاطفی اوست و هم داستان پوست انداختن سرزمینش در گذر از سنت به مدرنیته.« - یاوری، - 304 :1385»طوبا«، به عمیق ترین بخشهای وجود خود، به درون آگاه خویش، آن جا که خودآگاه و ناخودآگاهاش، رویاها و واقعیت زندگی اش، با یکدیگر پیوند خوردهاست، سفر میکند. در بخشهای اصلی رمان، » واقعیت جای به مفاهیم انتزاعی می دهد تا سیر زندگی و تلاش طوبا، بهاستعاره، سفر زن در تاریخ و تخیل را به نمایش بگذارد. - .«میرعابدینی، - 1118 :1387 در آن قسمت از داستان که دو سال آخر زندگی طوبا به تصویر کشیده میشود، رویا و واقعیت، تاریخ و اسطوره، گذشته و حال و...بیشتر و بیشتر در هم آمیخته میشوند. »وحدت زمان و مکان مألوف چندان محلی از اعراب ندارد. واقعیتهایی از جنسهای گونهگون، تصویری واحد میآفرینند. مردگان با زندگان سخن میگویند... و شخصیتهای اساطیری در کنار انسانهای امروزی میزیند و... می توان از امروز تاریخی به دیروز اساطیری یا فردای خیالی سفر کرد - .«میلانی،223 :1382و. - 233
در حقیقت، رمان طوباومعنایشب، روایت دو سال آخر زندگی طوباست. او در حالی که دچار حیرت و آشفتگی است و به خویشتن درونی خود رجوع کردهاست، به همهی سالهایی که در پشت سر داشته، به کودکی خود و... باز می گردد و از خلال تجارب گذشتهی خویش، لایههای عمیق وجودش را می کاود تا از این طریق، بهتر و بیشتر هویت خود را شکل بدهد. طوبا در ذهن، زندگی طولانی خود را فشرده میسازد و مدام در دایرهای سیال، ذهن خویش را از آغاز به پایان و از پایان بهاغاز زندگیاش، نوسان میدهد. طوبا در مدت-زمانی دو ساله، فرصت پیدا می کند تا همهی زیروبم زندگی خویش را، تمامی خاطرات و رویاهای خود را، چه در رابطه با کسانی که هنوز زنده اند و چه در رابطه با همه ی مردگانی که تنها در یاد و ذهن او زندگی میکنند، پیدرپی وارسی کند. او »دیروز خود را -که در قلمرو ناخودآگاه روان او همچنان امروز است-بهامروز فرا میخواند و به سخن بهتر به دیروز خود باز پس میگردد.« - یاوری، - 165 :1384
هنگامیکه با تجسم نمادین ناخودآگاهش، زنی با نام لیلا، همراه میشود، در حالتی سیال و به تعبیر دیگر، در بیزمانی و بیمکانی قرار می گیرد و با سپردن خود به دست جریان سیال ذهن و روان خویش، جاری میشود.او »جسم را به زمان تقویمی میگذارد و روان را از حصارهای این زمان میرهاند« - همان: - 164 بهاین ترتیب در بخشهای آخر داستان دو تصویر؛ یکی از جسم طوبا و دیگری از روح فرّار او، به نمایش گذاشته میشود. جسم طوبا، در حیاط خانه راه میرود، لب پاشویهی حوض مینشیند، به درخت اناری که پس از سال ها ترک خوردگی به بار نشستهاست، می نگرد اما به موازات حرکت جسم او، روح و دنیای درونی طوبا، بهاعماق، به دوردستها پرواز میکند، در خیال و رویا غوطهور میشود
