بخشی از مقاله
چکیده
در حال حاضرحدود 30 در صد از آب مورد استفاده در کشوراز آب سدها و بیش از 55 درصد از چاهها تامین می گردد که در اغلب مناطق فلات مرکزی تنها منبع مطمئن آب در فصول مختلف سال برای مصارف شرب، صنعت و کشاورزی می باشد. تعداد چاههای کشور طی بیست سال گذشته از 336 هزار حلفه به حدود 650 هزار حلقه - - %93 افزایش یافته است در حالیکه ظرفیت برداشت - تخلیه - طی این مدت % 36 افزایش یافته است. همچنین علیرغم افزایش چاهها، میزان برداشت طی شش سال گذشته تقریبأ ثابت مانده است. افزایش تعداد چاهها ضمن مصرف انرژی بیشتر نتیجهای جز کاهش آبدهی چاهها، چشمهها و قنوات را ندارد، به نحوی که متوسط آبدهی هر چاه از 147 هزار متر مکعب درسال در دهه شصت به نصف یعنی 77 هزار متر مکعب کاهش یافتهاست که یکی از تبعات آن کاهش سطح زیرکشت و غیراقتصادی شدن تولیدات بخش کشاورزی می باشد.
ضمناٌ برداشت از ذخائر تجدیدپذیر دیربازده آبخوان ها شدت یافته است وکسری حجم سالیانه مخازن بلند مدت کشورعلی رغم الزام به کاهش تدریجی آن درقا نون برنامه پنجساله سوم و چهارم توسعه، از 5/1 میلیارد متر مکعب در دههی هفتاد به بیش از 9 میلیارد مکعب در دهه هشتاد رسیدهاست. درنتیجه از مجموع 609 محدوده مطالعاتی کشور 499 محدوده مطالعاتی با افت شدید و نگران کننده سطح آب زیرزمینی مواجه گردند و در حال حاضر 291 محدوده - دشت - ازنظر برداشت آب ممنوعه و بحرانی اعلام شده ومیزان افت سالیانه سطح سفره آب زیرزمینی در اغلب دشتهای بین 1تا 3 متر در سال رسیده که پیامدهای مخرب بسیاری را بهمراه داشته است.
واژههای کلیدی: آبدهی، انرژی، چاه، قنات، منابع آب.
مقدمه
با وجود اینکه نزدیک به 70 درصد از سطح زمین را آب فرا گرفته است ولی «بحران آب« در بسیاری از کشورهای جهان از جمله کشورهای واقع در کمربند خشک زمین مثل ایران، روز به روز ابعاد پیچیده تری به خود می گیرد«جنگ آینده جنگ آب است«؛ »در جهان حدود یک میلیارد نفر به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند«؛ »روزانه 50 هزار نفر در جهان بر اثر مصرف آب غیر بهداشتی جان خود را از دست می دهند«؛ »تا سال 2050 میلادی بیش از نیمی از کشور ها در سراسر دنیا در تامین آب آشامیدنی مورد نیاز خود با بحران روبرو خواهند شد«؛ تمام این جمله های هشدار دهنده، بیانگر آن هستند که بحرانی جدی با نام بحران آب در حال گسترش و پیچیده تر شدن است.
حمید چیت چیان - وزیر نیرو - در گفتگویی، با بیان اینکه در شرایط بحران آبی قرار داریم، خشک شدن تالاب ها، کاهش سطح سفره های زیرزمینی و کاهش روان آب رودخانه ها از مهم ترین نمودهای شرایط بحرانی وضعیت آب در کشور عنوان کرد. وزیر نیرو با بیان اینکه ایران در منطقه خشک و نیمه خشک قرار گرفته، اظهار داشت: طی 10 سال گذشته متوسط بارش ها از 250 میلیمتر به 242 میلیمتر کاهش یافته و کشور با مسایل بسیار جدی در منابع آب روبروست. میزان مصرف آب در ایران 96 میلیارد مترمکعب است و این در مقایسه با 120 میلیارد مترمکعب از کل منابع آب تجدیدشونده نشان دهنده وضعیت بحرانی آب در کشور است. پیا مدهای به هم خوردن تعادل و برداشت بی رویه از منابع آب سطحی و زیرزمیمنی بسیار گسترده و وسیع است که تعدادی از آنها عبارتند از:
-1 پائین رفتن سطح آب زیرزمینی درآبخوانها، گسترش بیابان زایی و خشک شدن مزارع و باغات. -2 کاهش آبدهی قنوات و چشمه سارها ، خشک شدن رودخانه ها، دریاچه ها و تالابها.
-3 افت کیفیت منابع آب زیر زمینی و افزایش شوری خاک وتخریب محیط زیست.
-4 خشک شدن دشت ها و تشدید فرسایش اراضی و گسترش زمینه های تولید ریز گردها.
-5 فرونشست اراضی واز بین رفتن ظرفیت مخازن ذخیره و پالایش طبیعی آب و خسارت دیدن زمینهای کشاورزی ، تأسیسات زیر بنائی ، راهها و...
-6 افزایش هزینه ها وکاهش تولیدات کشاورزی که منجربه گسترش فقروبیکاری، بروزمشکلات و بحرانهای اقتصادی ، اجتماعی و سیاسی و همچنین مهاجرت کشاورزان به شهرها می گردد -7 ازبین رفتن فرصتهای کمی و کیفی تامین آب برای مصارف شرب و صنعت مورد نیاز جمعیت رو به افزایش وایجاد بحران جدی درحفظ نیازهای اولیه تمدن دیر پای ملی درمناطق مختلف کشور.
مواد و روشها
راهکارهای برنامه ریزی و مدیریت منابع آب کشور الف- تشکیل شورای راهبردی هدایت علمی سیاستگذاری و برنامه یزی کلان منابع آب و همچنین حفاظت و بهره برداری از منابع آب زیرزمینی که سایرامور مهم نظیرتامین امنیت غذایی، حفظ محیط زیست، حفظ اشتغال در بخش کشاورزی و پایداری توسعه کشور به آن بستگی دارد دارای اهمیت ویژه است.چنین هدایتی بایستی توسط شورای عالی آب و با مشارکت فعال کلیه دستگاههای اجرائی ذیربط ، دانشگاهها ، موسسات و مراکز علمی و پژوهشی مربوط ، کارشناسان ومحققین برجسته در امورآب، کشاورزی و محیط زیست کشوروهمچنین نمایندگان کاربران آب بویژه در بخش کشاورزی، بطور جدی صورت پذیرد.با توجه به بحرانی بودن شرایط و فرصت کم باقی مانده برای حفظ منابع آب زیرزمینی ،لازم است اقدامات زیرتوسط شورای عالی آب - با بازنگری و فعال سازی دبیرخانه آن - بصورت مداوم انجام شود.
-1 بررسی چالش ها و تنگناهای موجود درامورمدیریت منابع آب کشوروارائه راهکارها و پیشنهاد لوایح قانونی لازم برای بهره برداری پایدار و مدیریت بهینه منابع آب کشور.
-2 بررسی و تصویب برنامه ها ی کلان آب کشور - سطحی و زیر زمینی - و نظارت بر اجرای صحیح آنها با رعا یت مسائل آبخیزداری، حفاظت خاک و پوشش گیاهی.
-3 ارایه اولویتهای پژوهش های ملی وزیربنایی، بررسی توان تحقیقاتی واجرائی، نظارت برمدیریت یکپارچه منابع آب کشور و ارائه راهکارهای لازم جهت رفع خلاء های علمی و اجرائی.
اهم مواردی که بایستی از طریق تحقیقات انجام شود:
-1 تعیین وضعیت و حجم واقعی ذخایر آب زیرزمینی در حوضه های آبریزو تعیین حجم واقعی آب قابل استحصال درمناطق مختلف کشور.
-2 تنظیم و ارائه راهبردهای افزایش ضریب امنیت غذایی درشرایط مختلف غیر وابسته به اضافه برداشت از ذخایر آب زیرزمینی.
-3 تعیین وضعیت بازدهی پروژه های بزرگ آبیاری در کشور و بررسی نتایج اقتصادی و فنی سرمایه گذاریهای انجام شده.
-4 بررسی بازدهی سرمایه گذاریهای انجام شده در سد سازی و راهکارهای افزایش بهره وری ازآنها و بازبینی روشها و برنامههای موجود.
-5 برنامهریزی جدی وسرمایه گذاری حهت استفاده ازآب های شور وغیر متعارف برای تامین منابع آب جدید موردنیاز کشوربویژه درجهت تا مین امنیت غذایی و سرسبزی و آبادانی کشور.
ب- فرهنگ سازی و آموزش -1 فرهنگ سازی همه جانبه در سطح جامعه با بهره گیری از مجموعه روشها از جمله تهیه فیلمها و گزارش های مستند علمی ، جذاب
و آموزنده برگرفته از نتایج مطالعات وتحقیقات جهت تبیین ضرورت حفاظت کمی و کیفی منابع آب و خاک.
-2 حمایت همه جا نبه قوای سه گانه در اعمال قوانین برای ایجاد فضای بازدارندگی و مقابله با متجاوزین به محیط زیست و منابع طبیعی بویژه حریم منابع آب زیر زمینی کشور.
-3 پیگیری اجرای برنامه های بیابان زدایی درراستای برنامه راهبردی ده ساله با تاکید بر رویکرد های نتیجه محور. -4 اهتمام جدی دراجرای برنامه های ترویجی و آموزشی درسطح جامعه بخصوص برای ذینفعان و کاربران.
ج--اقدامات ساختاری واجرائی
