مقاله دست های خدا روی زمین

بخشی از مقاله

چکیده:

یتیم گرچه از نوازش هاي پدري محروم است؛ ولی از رحمت خداي مهربان بی نصیب نیست و لطف پروردگار شامل حال او می شود؛ در دین مقدس اسلام، نسبت به رعایت حال و حفظ حقوق یتیم، سفارش فراوان شده . البته این اهمیت تنها اختصاص به اسلام ندارد؛ چنان که قرآن کریم می فرماید: به یاد آرید آن هنگام را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و درویشان نیکی کنید و با مردمان سخن نیک بگویید و نماز بخوانید و زکات بدهید، ولی جز اندکی، پشت کردند و رویگردان شدند. - سوره بقره، آیه - 83یتیم نوازي فقط احترام به یتیم نیست، بلکه بازسازي و خودسازي نیز هست.گسترش فرهنگ دینی، می تواند عاملی مؤثر در رشد عواطف مذهبی و ایجاد همدلی و وحدت در میان مردم باشد.

پیوند اصلاحات اقتصادي و مادي از یک سو و رشد فرهنگی و معنوي جامعه از سوي دیگر، می تواند منجر به کاهش تنگناها و تنش هاي اجتماعی شود. پرداخت انفاقهاى واجب و مستحب، که از تکالیف اقتصادي مسلمانان است افزون بر آثار سازنده اخلاقی، نقش مهمی در توزیع و تعدیل ثروت میان افراد جامعه و برقرارى عدالت اجتماعی دارند. نویسنده درمقاله حاضر به بررسی بعضی ازمنابع تعریف شده در دین اسلام ، مانند وقف،زکات و... جهت یاري رساندن به نیازمندان و از کارافتادگان به روش کتابخانه ایی پرداخته وضمن رعایت اختصاربه ترسیم حوزه هایی که بااستفاده ازآنها می توان برخی ازمشکلات اقتصادي واجتماعی راحل نموداشاره می کند.

کلمات کلیدي: وقف، زکات، خمس، انفاق، صدقه

مقدمه:

المال والبنون زینه الحیوة الدنیا و الباقیات الصالحات خیرعند ربک ثواباً وخیراملاً» مال وفرزندان زیب وزینت حیات دنیاست واعمال صالح که تاقیامت باقی است نزدپروردگاربسی بهتروعاقبت آن نیکوتراست - «سوره کهف،آیه - 46 هر یک از ادیان الهی براي رسانیدن کشنی بشریت به ساحل اتحاد و انسجام، قوانین و مقرراتی را براي پیروان خویش ارائه نمود. این قوانین به دست پیامبران و اوصیاي ایشان به مردم ابلاغ می شد. احکام انسان ساز و جامعه پرداز در ادیان الهی براي اصلاح شؤون دنیوي وامور معنوي انسان هاوبرطرف نمودن تفرقه واختلاف،تشریع شده است. ...»فَبعثَ االلهُ النﱠبِیینَمبشﱢرِینَ ومنذرِینَوأنزَلَمعهم الکتَاب بِالحقﱢلیحکُمبینَ النﱠاسِفیمااختَلَفُوافیه«... - بقره: - 213

پس خداوند پیامبران را مژده آور و بیم دهنده برانگیخت و با آنان کتاب آسمانی را به راستی فرو فرستادتامیان مردم درآنچه اختلاف داشتند، داوري نمایند. دین اسلام نیز به عنوان آخرین دین الهی و نسخه ي نهایی هدایت بشر،دستورها و قوانینی را تشریع نمود که در صورت عمل به آن می توان به وحدت و همدلی و یکپارچگی دست یافت - طباطبایی، محمد حسین، المیزان،ج6، ص . - 229 به اعتقاد علامه طباطبایی عاقبت این قوانین جهان اسلام را به سوي وحدت خواهد برد. - طباطبایی،المیزان،ج2،ص - 168 از نیازهاي انسان، ایجاد ارتباط با همنوعان و احساس یکی بودن و انس با دیگران است که در قالب وحدت اجتماعی جلوه می نماید. انسانی که بر اساس فطرت پاك الهی، رشد یابد هرگز نمی تواند نسبت به زندگی و سرنوشت همنوعان و کسانی که با اوارتباط دارند،بی توجه باشد.

ازجمله تمهیداتی که دراسلام جهت برطرف نمودن مشکلات مادي وحتی معنوي مردم وزدودن دغدغه هاي مالی وجلوگیري ازتفرقه وانحراف،اندیشیده است،سنتهاي نیکوي وقف،زکات،خمس، انفاق و صدقه می باشداگرچه این موضوعات جهت گیري کلی دین اسلام دردستگیري ازقشرضعیف جامعه وکمک به تعالی وارتقاي آنان می باشد و اهداي قسمتی از اموال توانمندان و توزیع آن میان مستمندان و نیازمندان تأثیر بسزایی درحل معضلات اجتماعی و اقتصادي داردو نتیجه آن عطوفت و رأفت اسلامی است که باعث به پدیدآمدن اتحاد و انسجام جامعه کمک می کند اما این موضوعات تفاوتهاي مهمی با هم دارند که در مسائل فقهی به تفصیل به آنها پرداخته شده است. ما نیز به اختصار به مباحثی در هر یک از زمینه ها پرداخته ایم.

وقف:

معنی لغوي وقف یعنی»ایستادن«،»توقف کردن«،»درنگ درکلام«،» نگهداشتن چیزي« - عمید، حسن،1375 ،ص - 1193هم چنین وقف یعنی حبس عین ملک یامال و مصرف منافع آن دراموري که واقف معین می کند. - عمید،حسن، 1375،ص - 1193وقف عقدي است لازم ورجوع ازآن مقدورنیست وقبض دروقف شرط صحت و تحقق است وقف یکی از52باب فقهی دین مبین اسلام است ولذاباید تحت کنترل ونظارت حاکم شرع ونمایندگان ولایت فقیه انجام گیرد. درتوصیف وقف می توان گفت:عملی است صالح وباقی ومصداق روشنی است از تعاون،انفاقی است عاري ازمنت واحسانی است خالی ازاذیت و به دوراز تحقیر شخصیت دیگران، تصدقی است دائمی،مستمروبی ریا،وامی است بدون اضطراب بازپرداخت،تعدیل ثروتی است بارضا و رغبت که از این طریق با کنز اموال و تکاثر و هم چنین بروز اختلافات طبقاتی فاحش مبارزه می شود و از این طریق که واقف عین مال خود را حبس دائم کند و منافع آن را شرعاً و به رایگان در اختیار تأسیسات یا اشخاص مخصوص بگذارد.

وقف در قرآن

در قرآن کریم کلمهي وقف نیامده است، ولی عناوینی مترادف همچون صدقه، خیر، بِرّ، انفاق، احسان در مواردي از قرآن آمده است، و هر یک از این عناوین بر وقف صدق می کند، زیرا وقف، هم صدقه است و هم بِر است ولی در عین حال، عنوانی خاص براي وقف است،یعنی بین وقف و بین این عناوین عام وخاص مطلق است و وقف عنوانی خاص میباشد.

اهمیت وقف :

همه ي ادیان و شرایع براي وقف اهمیت قائل شده اند. هزینه ي نگاهداري معابد و آثار مقدسه ي دینی از منابع موقوفات تأمین شده که نشان دهنده ي اعتقادات متدینان بوده است؛ به همین دلیل، در کتاب شرایع،حکم فقهی وقف بر معبد یهود و نصارا و نیز وقف بر نوشتن تورات و انجیل بیان شده و گفته شده که چنان که وقف به وسیله ي خود یهود و نصارا صورت گیرد، اشکال ندارد. - محقق حلی، شرایع الاسلام، ص - 347 در بیان اهمیت وقف بهترین کلام، روایات و احادیث ائمه معصومین است که به چند نمونه اکتفا می کنیم : رسول اکرم - صلی االله علیه و آله و سلم - : چون فرزند آدممرد از همه کارهاي دنیا بریده جزاز سه چیز صدقه اي مستمر و پیوسته - وقف - ، دانشی که دیگران از آن بهره مند شوند فرزند درستکار و شایسته اي که برایش دعا کند. - حر عاملی،1409 ، ج13 ، ص - 292

امام ششم می فرمایند: آنچه پس از مرگ براي انسان مفید است سه چیز است، صدقه جاریه اي که در زندگی خویش برقرار سازد و تا پس از مرگ او هم چنان ادامه داشته باشدملکی راوقف کند، رسم و روش خوبی دراجتماع رواج دهد که حتی پس از مرگ وي هم به آن عمل نمایند. - حرعاملی،1409،ج13 ،ص. - 182 بازهم امام صادق - علیه السلام - می فرماید: »شش چیز است که پس از مرگ مسلمانان درآخرت به او ملحق خواهند شد کتابی که کسی از خود به یادگار گذاشته و آثارعلمی اوست درختی که غرس کند و بعداً دیگران از آن بهره مندشوند،چاهی که حفرنماید تا مردم ازآن استفاده کنند و اثر نیکی که بعد از او نیز جریان داشته باشد، رسم خوبی که بعداً رایج شود.« - امامی، 1355، ص - 182

بااستنادبه این روایات است که عنوان زیباي»خدمات اجتماعی جاوید« بر روي عمل صالح وقف گذاشته می شود و لذا وقف از شاهکارهاي تعاون و برنامه هاي اجتماعی اسلام است که در کمتر تمدنی به این وسعت و اهمیت می توان به خدمتی اجتماعی، انسانی نظیر آن دست یافت، وقف عامل پیوندانسان با زندگانی جاودانی بوده وعامل مؤثر و پشتوانه تداوم نهضت خونین کربلا و تمامی حرکت هاي رهائی بخش تشیع در طول تاریخ است وقف همان عمل صالحی است که اگرهر مرد یا زنی موفق به انجام آن شود ضمن برداشتن مؤثرترین قدم در رفع محرومیت ها و پریشانی ها، به یقین به رحمت واسعه الهی خواهد رسید.

مصارف وقف :

بابهره گیري ازمنابع مختلف،مصارف وقف به اختصار به شرح زیر بیان می شود:

-1تعلیم وتربیت رایگان،ازقبیل احداث مدارس،کتابخانه ها،تأمین هزینه هاي مؤسسات آموزشی وفرهنگی ازمحل درآمد موقوفات، کمک به امور تحصیلی فرزندان محرومین و مستضعفین و نظایر آن.

-2معالجه ودرمان بیماران،نظیراحداث مراکزبهداشتی ودرمانی وآسایشگاه معلولین و تأمین هزینه هاي مؤسسات مربوطه.

-3احداث مراکز علمی و تحقیقاتی و یا تأمین بودجه هاي آنها نظیر دانشگاهها

-4کمک به زوار و مسافران از طریق ایجاد پناه گاههاي بین راه - مسافرخانه -

-5حمایت از فقرا و مساکین و ایتام به طرق مختلف

-6آب و آبیاري نظیرتأمین آب مشروب یاآب مراتع کشاورزي ازطریق احداث چاه عمیق و لوله کشی و ایجاد آب انبار.

تأثیر وقف در توسعه ي امور اقتصادي جامعه

وقف به عنوان رکنی اساسی دراقتصادجامعه می باشد.وقف به عنوان یک سرمایه ومنبع بزرگ درآمدي واقتصادي می تواندبسیاري ازمشکلات اقتصادي راحل کند و در تعادل و توازن بخشی به امور اقتصادي و اجتماعی جامعه سهم شایان توجهی را به خود اختصاص دهد؛ این تعادل خود عاملی است در رسیدن به عدالت اجتماعی و رفاه عمومی که هدف غایی اکثر کشورهاي در حال توسعه می باشد. از آثار عینی وقف در توسعه ي امور اقتصادي جامعه می توان به این موارد اشاره نمود :

-1توزیع عادلانه ي ثروت دربین همه ي قشرهاي جامعه:تراکم امکانات و سرمایه هاي مالی در دست قشري از جامعه مانع از توزیع عادلانه آن می شود. با غنی شدن قشر اقلیت جامعه - ثروتمندان - ، قشر اکثریت جامعه - طبقه ي فقیر - هر روز فقیرتر می شوند و این سیر باعث تشدید شکاف طبقاتی و اجتماعی درجامعه می شود. نهاد وقف با فرامین الهی خود، می تواند از ادامه ي این دور باطل جلوگیري کند و عملی بسیار مهم در جلوگیري از تجمع و تمرکز ثروت در جامعه شود و سبب توزیع عادلانه ي ثروت در جامعه خواهد شد و نیز باعث بالا آمدن سطح زندگی طبقات پایین جامعه می شود و در نتیجه در سایه ي عامل وقف در جامعه، شاهد تحقق عدالت اجتماعی خواهیم بود.

-2تبدیل مالکیت خصوصی به مالکیت عمومی

-3کمک به بخش عمومی در انجام بعضی از وظایف دولت:امروزدر دوره اي هستیم که تشکیلات اداري و دیوانی مملکت آن قدر وسعت دارد که هرکار ضروري را یکی از دستگاه هاي دولتی انجام می دهد؛ ولی در دنیاي قدیم احتیاجات سراسر به دست دولت