بخشی از مقاله
چکیده
در دورانی که هیچ قاعده و اصلی برای محاکمه و رسیدگی به جرایم و اتهامات افراد حاکم نبود دارندگان مناسب حکومتی با استفاده از قدرت و نفوذ خود هر کسی را آنگونه تمایل داشتند مورد محاکمه قرار میدادند. بعد از اعتراضات اندیشمندان، قواعد خاصی برای رسیدگی به اتهامات افراد توسط حکومت ها و دولت ها مقرر گردید که این امر در طول تاریخ باعث ایجاد و پذیرش قواعد خاص در سطح بین المللی شد که امروزه با عنوان اصل دادرسی بی طرفانه شناخته می شود. تشکیل دادگاه های اختصاصی برای رسیدگی به برخی امور در اکثر کشورها از جمله در جمهوری اسلامی ایران معمول گردید. مهم ترین نکته درباره این دادگاهها این است که آیا تشکیل این دادگاه ها با مبانی اصل دادرسی بی طرفانه هماهنگ می باشند یا نه؟ از طرفی دیگر آیا اصل دادرسی بی طرفانه در این دادگاه ها رعایت می گردد؟ نکته ای که باید به آن اشاره کرد این است که اگر این دادگاه ها بر اساس قانون تشکیل شوند و مهمترین مبنای تشکیل این دادگاها صرفاً جنبه فنی موضوع باشد، نمی توان گفت که تشکیل این دادگاه ها مخالف اصل دادرسی بی طرفانه می باشد. ولی ذکر این نکته لازم است که تشکیل برخی از این دادگاه ها جنبه علمی نداشته بلکه با اغراض سیاسی تشکیل می گردد که در این دادگاه ها اصول دادرسی رعایت نمی گردد.
واژگان کلیدی: دادرسی - Procedure - ، محاکم اختصاصی - specific court - ،اصل دادرسی بی طرفانه - fair trial - principal ، دادگاه ویژه . - specific court -
مقدمه
درطول تاریخ افراد بسیاری که مورد اتهام قرار می گرفتند بسیار سریع و بدون اینکه اصول رسیدگی درباره آنها رعایت شود مورد محاکمه قرار می گرفتند و محکوم می شدند. در بسیاری از این موارد امکان داشت متهم واقعاً مرتکب جرم نشده باشد ولی بنا به دلایلی از اثبات بی گناهی خود عاجز بود و به همین خاطر بی گناه محکوم می شد.با توجه به همین نکته ها و مورد ظلم قرار گرفتن متهم در طول تاریخ، نظام های دادرسی مختلفی با پیشنهاد اندیشمندان و دانایان به وجود آمدند تا با استفاده از این نظام های دادرسی عدالت تا حد ممکن در مورد افراد و متهمین تامین گردد. نظام های اتهامی و تفتیشی و برخی دیگر از نظام های دادرسی که تقریباً برگرفته از همین دو نظام اصلی می باشند گواه تلاش اندیشمندان برای رسیدن به عدالت نسبی و تامین عدل و انصاف برای متهمین در طول تاریخ می باشد.اصل دارسی بی طرفانه در واقع اصول تضمین کننده و تامین کننده حقوق متهم برای دفاع عادلانه از خود در قبال اتهامات وارده می باشد. این اصل توسط حقوقدانان در شکل های مختلفی طبقه بندی و تقسیم می شوند. برای تضمین و رسیدن به اصل دادرسی بی طرفانه باید یک سری قواعد هم در قوانین ماهوی مرتبط با جرایم و هم قوانین راجع به دادگاه رسیدگی کننده به جرم و هم نحوه رسیدگی و شرایط رسیدگی رعایت شود و گروه های فعال حقوق بشری کشورها را برای رعایت این اصول ترغیب می کنند.
مفهوم دادرسی عادلانه
اصطلاح دادرسی بی طرفانه که ترکیبی است حقوقی، متشکل از دو کلمه دادرسی و بی طرفانه در دوبندجداگانه مورد بررسی قرار می گیرد.
دادرسی
دادرسی، خود متشکل از دو کلمه »داد« و »رسی« می باشد. »داد« به معنای عدل و انصاف و »رسی« به معنای رسیدگی کردن می باشد که این دو اصطلاح در مجموع به معنای به داد مظلوم رسیدن، رسیدگی به دادخواهی دادخواه و محاکمه آمده است - معین،محمد،. - 1479 :1360 معنای لغوی این واژه به معنای حقوقی آن بسیار نزدیک می باشد زیرا در علم حقوق نیز این واژه در معنای اعم خود اسم رشته ای است از این علم که هدف آن تعیین قواعد راجع به تشکیلات قضایی مراجع، مقررات راجع به اقسام دعاوی و اجرای تصمیمات دادگاه می باشد - جعفری لنگرودی ،محمدجعفر،. - 273 :1387 اما در معنای اخص خود به معنای مجموعه عملیاتی است که به منظور پیدا کردن یک راه حل قضایی به کار می رود - همان - .در علم حقوق »دادرسی« به مجموعه عملیاتی گفته می شود که براساس قواعد آن به دعاوی رسیدگی می شود و بعد از صدور رای امکان اعتراض نسبت به این رای و امکان اجرای آن، همگی بر اساس آن قواعد صورت می گیرد. دادرسی اغلب همراه با کلمه »آیین« به کار می رود و باهم اصطلاح »آیین دادرسی« را تشکیل می دهند. این اصطلاح در رابطه با امور مدنی با عنوان آیین دادرسی مدنی و در امور کیفری با عنوان آیین دادرسی کیفری به کار می رود. آیین دادرسی بیشتر در رابطه با رسیدگی های قضایی به کار می رود و کمتر اتفاق می افتد که در رابطه با سایر رسیدگی ها نیز از این اصطلاح استفاده شود.
بی طرفانه
از جمله معانی مترادف ]]بی طرفانه[[ می توان به عادلانه و منصفانه اشاره کرد. در خصوص تعریف کلمه»عدل« تعاریف گوناگونی شده است اما جامع ترین و کامل ترین تعریف عدل را کتاب االله مجید و حضرت علی - ع - ارائه داده اند. عدل به معنای قرار دادن هرچیز در جای خود می باشد - فاطر،13، بقره، 164، نهج البلاغه، حکمت. - 437 اما اجرای عدل و عدالت در طول تاریخ آرزوی آزادی خواهان بوده است و بشریت برای اجرای آن تلاش های فراوانی کرده است - کاتوزیان، ناصر، . - 232 :1379 مهمترین محضر اجرای عدالت را به جرات می توان دادگاه و نظام قضایی هرکشوری اعلام نمود. پس اجرای عدالت در نظام قضایی هر کشور یکی از مهمترین مسائل موجود در آن کشور می باشد.به همین خاطر است که اصطلاح »محاکمه بیطرفانه« یا »دادرسی بی طرفانه« مورد استفاده قرار می گیرد و در رابطه با نظام قضایی یک کشور مورد استفاده قرار می گیرد؛
»محاکمه بی طرفانه« یا »دادرسی بی طرفانه« در واقع رسیدگی یک مرجع قضایی به امر حقوقی یا کیفری بر اساس معیارها و ضوابطی است که در کنوانسیون های بین المللی و نظام دادرسی اکثر کنوانسیون ها و کشورها شامل رسیدگی توسط دادگاهی مستقل، بی طرف، صلاحیت دارد و غیر ذینفع باشد. البته بیان این نکته لازم است که این موارد کلیاتی راجع به اصل دادرسی بی طرفانه است زیرا یک رسیدگی بی طرفانه بر اساس ضوابط بین المللی دارای جزئیات بیشتری می باشد.اصل دادرسی بی طرفانه بیشتر در ارتباط با اصول تشریفات رسیدگی است، یعنی در ارتباط با آیین رسیدگی در دادگاه ها یا همان امور شکلی است. البته نباید از این نکته غافل شد که دارسی بی طرفانه صرفاً با رعایت اصول شکلی در رسیدگی های قضایی حاصل نمی شود، بلکه برای رسیدن به دادرسی بی طرفانه، علاوه بر رعایت اصول شکلی پذیرفته شده در ضوابط بین المللی، باید یک سری اصول ماهوی نیز در قوانین کشورها رعایت شود.
برایمثال اگر تمام اصول شکلی پذیرفته شده در ضوابط بین المللی در اصول شکلی کشوری جهت رعایت اصل دادرسی بی طرفانه تدوین شده باشد ولی یکی از مهمترین اصول دادرسی عادلانه ماهوی مورد قبول واقع نگردد به سختی می توان گفت که دادرسی بی طرفانه در رسیدگی قضایی این کشور رعایت شده. برای مثال اگر در کشوری اصل قانونی بودن جرایم و مجازات ها رعایت نگردد، حتی اگر اصل دفاع و تناظر و ... در رسیدگی قضایی این کشور رعایت و تضمین شود، بدون رعایت اصول ماهوی، دارای قالبی تهی می باشد.با توجه به نکات بالا به راحتی می توان دریافت که برای رسیدن به رسیدگی های بی طرفانه علاوه بر رعایت اصول شکلی دادرسی، رعایت برخی اصول ماهوی نیز الزامی است. در نهایت باید گفت که وج.د رویکردهای مختلف درباره دادرسی بی طرفانه باعث شده که تعریف جامع و کاملی از این اصول ارائه نگردد زیرا برخی از حقوقدانان معتقدند که اصول دادرسی بی طرفانه علاوه بر اینکه باید تامین کننده حقوق متهم در برابر دولت ها باشد حقوق بزه دیده را نیز تامین کند. در حالی که برخی دیگر از حقوقدانان بیان می کنند که این اصل باید حقوق متهم را تامین کند.
محاکم اختصاصی
محاکم اختصاصی در واقع محاکمی هستند که صرفاً صلاحیت رسیدگی به موضوعات خاصی را دارند و خارج از این موضوعات حق رسیدگی را ندارند. با توجه به پیشرفت علوم مختلف کشورهای مختلف برای رسیدگی دقیق نسبت به موضوعات مختلف و جلوگیری از صدور آراء اشتباه، الزاماً تشکیل دادگاه های اختصاصی را لازم دانسته اند و بر همین اساس دادگاه های اختصاصی در ممالک مختلف تشکیل گردید. با توجه به اینکه محاکم اختصاصی صرفاً صلاحیت رسیدگی به موضوعات خاصی را دارند دادگاه ها و محاکم دیگر به هیچ عنوان نباید نسبت به موضوعاتی که در صلاحیت این دادگاه می باشد رسیدگی کنند به عبارت بهتر این دادگاه نسبت به موضوعاتی که داخل در صلاحیت آن ها می باشد دارای صلاحیت ذاتی می باشند. همچنین با توجه به
