بخشی از مقاله
مقدمه
یک چهارم جمـعیت جهان مشـمول دو بار تغییـر
یک ساعتـه وقت در سال (برنـامه استفاده بهـتر از
روشنــایی روز و صــرفهجویی در مصـرف انـرژی (Daylight Saving Time میباشند. این امر
منعکسکننده تغییر در ساعات اجتماعی و نه ساعات زیست محیطی (مانند سپیده صبح) میباشد. در
ساعتهای زیستی، از روشنایی روز برای هماهنگی با محیط زیست ارگانیسم استفاده میگردد(.(1
اغلب مشکلات ناشی از تغییر ساعت DST ناشناخته
و یا به خوبی شناخته نشده است. استفاده بهتر از روشنایی
روز و صرفهجویی در مصرف انرژی DST عبارت است
از تغییر در وقت استاندارد به هدف استفاده بهتر از روشنایی روز با داشتن طلوع آفتاب یک ساعت دیرتر
هنگام صبح و غروب آفتاب یک ساعت دیرتر هنگام
شب. با توجه به اینکه تعداد گستردهای از افراد جهان در
معرض پدیده DST میباشند مطالعات چندانی در این
زمینه انجام نشده است(.(2 مطالعاتی در زمینه اثر DST بر اختلالات روانشناسی، حوادث رانندگی و اختلالات خواب انجام شده است(7،.(3 برخی از مطالعات نشان دادهاند که DST ریسک حوادث را افزایش میدهد در
حالی که برخی دیگر نشان دادهاند که باعث کاهش آنها
میشود(.(4
اختلالات در ریتم شبانهروزی میتواند تاثیرات زیانباری بر سلامت داشته باشد. اختلالات در ریتم
شبانهروزی ناشی از تغییر در ساعت زیستی بدن، کیفیت
و میزان خواب را تغییر داده و ممکن است منجر به عوارض مختلفی چون خستگی، سردرد و از دست دادن دقت و هوشیاری شود(.(2
ریتم شبانهروزی یا ساعت زیستی در فیزیولوژی و
رفتار، در کلیه ارگانیسمهای زنده از سلولها گرفته تا انسانها وجود دارد. مشخصترین ریتمها، چرخههای مکرر خواب و بیداری و همینطور تغییر در هوشیاری و عملکرد شناختی در طول 24 ساعت میباشد. بدیهی
فصلنامه علمی تخصصی طب کار دوره ششم/ شماره اول/ بهار 66 /93
است فشار خواب میتواند تاثیر جدی بر عملکرد
شناختی داشته باشد. این اختلالات غالبً با آسیب در
عملکرد شناختی همراه است که میتواند بر عملکرد
کاری و درسی، کیفیت کلی زندگی و ایمنی تاثیرات
جانبی و مضر داشته باشد(.(8
تغییر ساعت باعث تغییر سریع زمانبندی زندگی
اجتماعی افراد میشود ولی تغییرات ساعت بدن به این سرعت اتفاق نمیافتد. مطالعات نشان داده است که
چندین روز برای تطابق بدن با این زمانبندی جدید زمان
لازم است(11،.(9
حوادث شغلی در جامعه مدرن امروزی بسیار
هزینهبر میباشد. آژانس ایمنی و سلامت شغلی اروپا، تخمین زده است که سالانه در اتحادیه اروپا 4/6 میلیون
حادثه شغلی رخ میدهد، از این رو حوادث ناشی از کار
از سویی سبب ناراحتی فرد کارگر و یا افراد خانوادهاش
شده و از سوی دیگر باعث از بین رفتن سرمایه و تزلزل
بنیان اقتصادی جامعه میگردد. لذا اینگونه حوادث از دیدگاههای انسانی، اجتماعی و اقتصادی حائز اهمیت میباشند(.(12 در سالهای اخیر توجه به میزان روزهای از دست رفته کاری به علت بیماری افزایش یافته
است(13،.(12
بر اساس آخرین گزارش کنفدراسیون صنایع انگلستان در سال 2004 ، برای اولین بار در عرض پنج سال، غیبت از محل کار افزایش یافته است و کارفرمایان به طور
فزایندهای از هزینههای مستقیم و غیرمستقیم غیبت برای
سازمانهایشان آگاهی پیدا کردهاند(.(13
هزینههای مستقیم شامل پرداخت مقرری استعلاجی، هزینه جایگزینی کارمندان و فقدان بازدهی است. در سال 2003 هزینه مستقیم غیبت بر اقتصاد انگلستان 11/6
بیلیون پوند تخمین زده شد.
علاوه بر هزینههای مستقیم ممکن است مقداری هزینههای غیرمستقیم و پنهان که تعیین میزان آن مشکلتر است، نیز وجود داشته باشد. این هزینهها شامل روحیه
/67 بررسی تاثیر برنامه صرفهجویی در مصرف انرژی بر حوادث ناشی از ...
پایین کارگرانی است که مجبورند برای جبران غیبت دیگر
کارگران اضافه کاری کنند(.(13
نگرانی در مورد میزان غیبت در سالهای اخیر رو به
رشد است. علت این است که کارفرمایان به طور فزایندهای نسبت به سلامت و بهداشت کارگران آگاهی مییابند، این حقیقت را نیز میدانند که غیبت از کار منشاء بزرگ قابل پیشگیری خسارات در بسیاری از سازمانها و
همچنین در شرایط انسانی و اقتصادی هزینهبر است(.(14 روزهای از دست رفته کاری پدیده پیچیدهای متاثر از
انواع عوامل فردی، اجتماعی، سازمانی و انسانی مختلف است. تحقیقات نشان میدهد که تغییر ساعت ناشی از
DST منجر به علائم خفیف Jet lag (اختلالات
هوشیاری) نظیر اختلال خواب، اختلال ریتم سیرکادین و
خستگی و افزایش حوادث رانندگی میشود(11،.(9 مطالعات نشان داده است که ارتباط بین خستگی و
ایمنی، به ویژه در زمینه شغلی و حمل و نقل وجود دارد و از خستگی به عنوان یک عامل محرک بیولوژیکی در جهت استراحتی نیروبخش تعریف میکند. همچنین نتایج نشان داده است که شواهدی آشکار دال بر عوامل
هموستاز خواب مسبب اختلال در عملکرد و تصادفات است(.(15
تغییر عملکرد سیرکادین اثرات مناسب روی خواب و سلامتی و عملکرد شناختی دارد(.(16 سیکل خواب و بیداری واضحترین ریتمی است که توسط سیستم ریتم سیرکادین بدن تنظیم میشود. بنابراین تغییر زمانبندی سیرکادین با تغییر خواب و هوشیاری طول روز همراه
میباشد(.(16 بنابراین خوابآلودگی در محل کار، بر
کیفیت احساس خوابآلودگی یک فرد اشاره دارد و عقیده بر این است که با پیامدهای منفی ایمنی شغلی مانند آسیبها مرتبط است، چرا که خوابآلودگی میتواند منجر به کاهش بازدهی در کار شود(.(17
اختلاف بین سیستم درونی زمان ساعت بیولوژیک و
محیط خارجی معمولاً به علت تغییر در عملکرد سیستم زمان ساعت بیولوژیک (مانند سندرم فاز تقدم یا تاخیری
خواب) و یا به علت تغییرات محیط خارجی است. به هر
حال تظاهر بالینی بیشتر اختلالات خواب ناشی از ساعت
بیولوژیک متاثر از ترکیبی از عوامل فیزیولوژیکی، رفتاری
و محیطی است که این اختلالات منجر به اختلالاتی در حوزههای مهم عملکردی و کیفی زندگی میشود(.(18 در رابطه با اثر DST بر روی حوادث شغلی تاکنون مطالعه چندانی انجام نشده است.
لذا با توجه به اینکه در ایران تغییر ساعت رسمی از چند سال قبل صورت میگرفته و قانون ساعت رسمی
کشور هر سال در ساعت 24 روز اول فروردین ماه یک ساعت به جلو کشیده میشود و در ساعت 24 روز سیام
شهریور ماه به حالت قبلی برگردانده میشود، ولی از
نقش آن در بروز حوادث شغلی اطلاعاتی در دست نیست
و با توجه به این نکته که تعداد کثیری از افراد درگیر این پدیده هستند به نظر میرسد این موضوع اهمیت زیادی داشته باشد.
مطالعات در کشورهای مختلف نشان میدهد که نتایج متناقضی در زمینه حوادث شغلی و برنامه DST وجود دارد به عنوان مثال در فنلاند مطالعات نشان داد گذارها به
داخل و خارج از DST (تغییر ساعت بهاری و تابستانی) افزایش معنادار و قابل ملاحظه در تعداد حوادث شغلی را
نشان نمیدادند(.(19
به دلیل اینکه محرومیت از خواب و اختلالات ریتم سیرکادین هوشیاری و تمرکز را کاهش میدهند، تغییر زمان در DST ممکن است ریسک حوادث را افزایش دهد و باعث روزهای از دست رفته کاری گردد.
روش بررسی
این مطالعه یک مطالعه توصیفی- تحلیلی میباشد که طی آن حوادث رخ داده در سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) در طی یک دوره
9 ساله مورد بررسی قرار گرفت. تمام افراد حادثه دیده مرد بودند.
الهام قازانچایی و همکاران
این سازمان به منظور بررسی، تهیه و اجرای طرحهای
احداث، توسعه، تجهیز و نوسازی صنایع تولیدی
متالوژی، استخراج و فرآوری مواد معدنی و اجرای
طرحهای اکتشافی تشکیل شده است که دارای 51 شرکت زیر مجموعه بوده و علاوه بر این ایمیدرو یک موسسه تحقیقات فرآوری مواد معدنی ایران را نیز در اختیار دارد. این سازمان دارای 4 گروه اصلی، -1 گروه معدن -2گروه
فولاد -3 گروه آلومینیوم و -4 گروه مس میباشد که هر کدام دارای چندین زیر مجموعه هستند.
تعداد کل کارگران این سازمان در بین 9 سال از سال 1382 تا 1390 حدود 100775 نفر بوده است. جامعه
آماری در این مطالعه شامل کلیه پرسنل شاغل در
واحدهای زیر مجموعه سازمان توسعه و نوسازی صنایع
و معادن ایران در سال 1382 تا 1390 است.
ابتدا در این مطالعه چکلیستی از اطلاعات مورد نظر با مرور مطالعات قبلی تهیه گردید. حوادث 9 ساله اخیر صنایع تحت نظارت سازمان توسعه و نوسازی صنایع و معادن ایران از سال 1382 تا سال 1390 در کارکنان و در ماههای قبل و بعد از تغییر ساعت بررسی گردید.
نمونهگیری از میان حوادثی است که در این 10 سال از بانک اطلاعاتی سازمان ایمیدرو دریافت شده است که
شامل کلیه حوادث موجود در سال 1382 تا 1390 میباشد که حوادث ماههای قبل و بعد از DST در ماههای (شهریور و مهر) و (اسفند و فروردین) جمعآوری گردید که در مجموع کل حوادث در این 4 ماه در مدت 10 سال مطالعه 2891 حادثه گزارش گردید.
برای جمعآوری اطلاعات با استفاده از بانک اطلاعاتی
سازمان ایمیدرو (سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (http://www.imidro.org) میانگین روزهای از دست رفته کاری بر اثر حادثه در ماههای ذکر شده بررسی گردید. سپس بروز حادثه در روزهای مختلف هر ماه قبل و بعد از اجرای DST مورد تحقیق
قرار گرفت. در ادامه موضع آسیب کارگران به تفکیک محل کار و نوع صنعت در ماههای قبل و بعد از DST
فصلنامه علمی تخصصی طب کار دوره ششم/ شماره اول/ بهار 68 /93
مورد بررسی قرار گرفت و سپس نتیجه حادثه در 4
صنعت مختلف در ماههای قبل و بعد از DST تحلیل
شد.
روزهای از دست رفته کاری بر اساس نوع حادثه و بر اساس شدت حوادث بر پایه اینکه کارگر چند روز کامل کاری در سر کار خود حضور نداشته است محاسبه گردیده است. در مورد فوت افراد 7500 روز از دست
رفته کاری طبق استاندارد محاسبه گردیده است. ضریب شدت حادثه و ضریب تکرار حادثه نیز مورد بررسی قرار
گرفت. لازم به ذکر است که در این مطالعه مبنای محاسبه ضریب تکرار حادثه را بر پایه استانداردهای اروپایی یعنی
از هر یک میلیون ساعت کاری قرار دادیم((20 و ضریب
شدت حادثه را بر اساس تعداد روزهای کاری از دست
رفته در اثر رخداد حادثه به ازای یک هزار ساعت کار انجام شده در طی یک سال به دست آمده محاسبه نمودیم(.(20 شایان ذکر است که سازمان توسعه و نوسازی صنایع و معادن ایران در تمام 12 ماه سال فعال بوده و در ماه فروردین نیز کاملاً فعال بوده و کارگران به صورت شیفت کاری انجام وظیفه مینمایند. در ادامه
دادههای به دست آمده وارد نرمافزار SPSS گردید و از طریق آزمونهای آماری مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
در این پژوهش اطلاعات راجع به 2891 مورد حادثه در 4 صنعت آلومینیومسازی، فولاد، شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران، شرکت ملی صنایع مس ایران از سال 1382 تا سال 1390 در ماههای شهریور، مهر، اسفند و فروردین مورد بررسی قرار گرفت. تمام آنالیزها در سطح معناداری
کمتر از 0/05 انجام شد. اعتبار مطالعه بالاست زیرا به
بررسی یک نمونه بزرگ که در برگیرنده چندین نوع صنعت و معدن است با یک بانک اطلاعاتی جامع پرداختیم و به مصدومیتهای واقعی در محیط کار پرداخته شد. قدرت آماری مطالعه ما بسیار بالا بود. و اینکه این طرح اولین مطالعه در ایران است.
/69 بررسی تاثیر برنامه صرفهجویی در مصرف انرژی بر حوادث ناشی از ...
یافتهها
در این مطالعه میانگین تعداد کل کارگران سازمان 60 سال میباشد. نتایج سن افراد حادثه دیده در ماههای
توسعه و نوسازی صنایع و معادن ایران در بین 9 سال از قبل و بعد از اجرای DST در جدول 1 نشان داده شده
سال 1382 تا 1390 برابر با 100775 نفر بوده است که در است.
فاصله زمانی مورد بررسی در این مطالعه در ماههای نتایج نشان داد بیشترین سن افراد حادثه دیده 20 تا
شهریور، مهر، اسفند و فروردین از سال 1382 تا 1390، 39 سال بوده است و بیشترین فراوانـی سن افراد حـادثه
2891 مورد حادثه در 4 صنعت آلومینیومسازی، فولاد، دیده مربوط به ماههای بعد از برنامه DST در سنین 30 تا
مواد معدنی و مس گزارش گردیده است. تمام کارگران 39 سال با فراوانی 617) مورد) یا %43/2 میباشد. دادهها
مورد مطالعه مرد بودهاند و محدوده سنی کارگران 20 تا نشان داد %47/4 افراد حادثه دیده شیفت صبح بودند.
جدول -1 توزیع فراوانی سن افراد حادثه دیده در ماههای قبل و بعد از اجرای برنامه صرفه جویی در مصرف انرژی
سن افراد حادثه دیده قبل از DST بعد از DST
زیر 20 سال 18
29-20 سال 533
39-30 سال 580
49-40 سال 265
59-50 سال 66
60 و بالاتر 1
جمع کل 1463
میانگین روزهای از دست رفته کاری بر اثر حادثه در این 9 سال در ماه های (اسفند و شهریور) و (فروردین و مهر) قبل و بعد از اجرای DST در جدول 2 آمده است.
نتایج نشان داد کل روزهای از دست رفته کاری در
ماه فروردین از سال 1382 تا 1390، 93196 روز، در مهر 165657روز، در شهریور 159481 روز و در اسفند 97981 روز بوده است که تعداد کل روزهای از دست
رفته کاری در این 4 ماه از سال 1382 تا 1390 در
مجموع 516315 روز بوده که از این تعداد در ماههای
قبل از اجرای DST (شهریور و اسفند) 257462 روز از
دست رفته کاری و در ماههای بعد از اجرای DST (فروردین و مهر) 258853 روز از دست رفته کاری داشتیم.
نتایج بر اساس آزمون t مستقل نشان داد میانگین روزهای از دست رفته کاری در ماههای بعد از DST
13
474
617
263
56
5
1428
(فروردین و مهر) در سال 1382، 1383، 1387و 1389 به صورت معناداری بیشتر از ماههای قبل DST بود. (سطح معناداری برای آزمون t کمتر از 0/05 بود).
در مجموع 516315 روز فعال کارگران تحت بررسی
در طول نه سال به دلیل حوادث ناشی از کار از دست رفته بود که معادل 57368/3 روز در هر سال میباشد، که این روزها برابر با روزهای زندگی 157/17 نفر کارگر در
طول یک سال است(.(20
الهام قازانچایی و همکاران فصلنامه علمی تخصصی طب کار دوره ششم/ شماره اول/ بهار 70 /93
جدول-2 میانگین روزهای از دست رفته کاری بر اثر حادثه در ماههای (اسفند و شهریور)و(فروردین و مهر) قبل و بعد از اجرای DST
بعد از اجرایDST قبل از اجرایDST آزمون آماری
سال فروردین مهر شهریور اسفند t سطح معناداری
1382 8878 8948 1329 2002 4/52 0/001
1383 31074 47682 21474 8902 2/83 0/012
1384 8779 8790 16618 16413 -2/02 0/045
1385 1279 9736 31281 31630 -8/42 0/001
1386 8818 36658 16046 9168 -6/42 0/001
1387 8964 24199 9000 16044 2/21 0/041
1388 1052 5736 8622 1201 -12/42 0/001
1389 8485 14812 31159 10823 5/14 0/001
1390 15867 9096 23952 1798 1/95 0/065
به عبارتی بر اساس فرمول زیر به طور متوسط در یک جدول 3 و جدول 4 درصد حادثه در اعضاء را با
سال 157/17 نفر- سال زندگی به دلیل حوادث ناشی از توجه به نوع صنعت در ماههای قبل و بعد از اجرای
کار از بین میرود(.(20 DST نشان میدهند. نتایج جداول فوق نشان میدهد که
در کل بیشترین موضع آسیب مربوط به اندامهای تحتانی
(پا) و اندامهای فوقانی (دست) میباشد.
