بخشی از مقاله
چکیده:
شهروندان اهوازی در سال های اخیر با ریزش هر باران بر سطح شهر، شاهد حرکت آب در سطح کوچه و خیابان و آبگرفتگی و انواع و اقسام مشکلات مرتبط با آن هستند. عامل اصلی ایجاد رواناب، افزایش سطوح نفوذ ناپذیراز قبیل خیابان ها و معابر پوشیده شده از آسفالت و موزائیک و سایر پوشش های نفوذ ناپذیر مثل ایزوگام است که بکارگیری و استفاده از آنها بشدت رواج یافته است و با توجه به گسترش وسعت شهر در هر سال، رواناب بیشتری تولید می گردد . عامل بسیار مهم دیگر شیب عمومی بسیارکم منطقه و نیز قابلیت نفوذ کم خاک می باشد که باعث راکد ماندن آب در معابر و خیابان های سطح شهر می گردد و بعبارت دیگر سطوح نفوذ پذیر به سطوحی کاملا غیر قابل نفوذ تبدیل شده اند.
در این مقاله علاوه بر تحلیل های مبتنی بر تفسیر عوامل بوجود آورنده رواناب و مهار آن، از بعد هیدرولوژی شهری نیز این موضوع مورد بررسی قرارگرفته و متناسب با شرایط شهر اهواز - شیب بسیارکم و بارندگی شدید، کوتاه مدت و ناگهانی - طرح های آبخیزداری در حوضه های منتهی به منطقه شهری ارائه و پیشنهاداتی در جهت رفع مشکلات ناشی از عبور و جمع آوری رواناب و فاضلاب شهری مطرح شده که بر دو اصل افزایش سطوح نفوذپذیر برای کاهش رواناب و تصفیه رواناب شهری و ایجاد تاخیر در حرکت رواناب و تخلیه آن در زمان طولانی تر تفکیک شده است.
مقدمه
با برخورد قطرات باران برسطح زمین بخشی از آن در زمین نفوذ کرده و حفرات سطحی زمین را پر نموده و بخشی از آن بصورت روان آب جاری می گردد. پستی و بلندی های سطح زمین روان آب ایجاد شده را در مسیر های مشخصی هدایت نموده و بدین طریق مسیر رودخانه ها و مسیل ها شکل می گیرند. ایجاد ساخت و سازهای دست بشر و تغییر در شکل و فرم زمین، این سیستم طبیعی را مختل نموده و در صورتی که این ساخت و سازها با رفتار طبیعی این رودخانه ها و مسیل ها سازگاری نداشته باشند، دیر یا زود صدمات مالی و جانی را به همراه خواهند داشت - کشاورز و همکاران، . - 2007 نوع مصالح مورد استفاده در فضای شهری، شامل آسفالت سطح معابر و پشت بام ها، موزائیک پیاده روها و حیاط منازل و عایق ایزوگام در پشت بام ها همگی از نوع نفوذ ناپذیر بوده و بدین ترتیب با پوشیده شدن سطح دشت در هر نقطه، از میزان نفوذ آب کاسته شده و برعکس بر میزان روان آب افزوده می گردد.
امروزه تاثیر این پدیده بر همگان آشکار شده است و شهروندان به وضوح شاهد جاری شدن آب در سطح خیابان ها و معابر ولو با کوچکترین میزان بارندگی هستند. گسترش سطوح نفوذناپذیر در سطح دشت باعث افزایش میزان رواناب شده است و از طرف دیگرمسیل ها وحریم آنها مورد تعرض قرارگرفته اند و این خطر بالقوه ای است که بخش هایی ازشهر را در معرض تهدید جدی قرار می دهد. دراین مقاله از بعد هیدرولوژی شهری موضوع مورد بررسی قرارگرفته و در خاتمه پیشنهاد هایی برای مقابله با مشکلات ارائه شده است.
منطقه مورد مطالعه
اهواز مرکز استان خوزستان، یکی از کلان شهرهای ایران است. این شهر در جنوب غربی ایران و در موقعیت جغرافیایی 31 درجه و 20 دقیقه عرض شمالی و 48 درجه و 40 دقیقه طول شرقی در بخش جلگهای خوزستان و با ارتفاع 18 متر از سطح دریا واقع میباشد. مساحت شهر اهواز 20477 هکتار است که 6923 هکتار آن را بافت شهری تشکیل میدهد.
مواد و روشها
روش های مدیریت رواناب در سه محور کاهش رواناب، ایجاد تاخیر در حرکت رواناب و استفاده از آب حاصل از رواناب بدین شرح ارائه می گردند:
الف- کاهش میزان رواناب و کوچک کردن سطح زیر منحنی
-1در پوشش سطح خیابان های فرعی، اماکن دولتی، پارک ها، پیاده روها و... می توان به جای آسفالت از سنگچین بر روی ماسه بدون کارگیری ملات سیمان استفاده گردد. در این نوع پوشش برخلاف آسفالت، آب به راحتی می تواند از فضای ماسه ای بین سنگ ها به داخل زمین نفوذ کند. این پوشش در کشورهای اروپایی متداول بوده و با وجود مصالح ارزان قیمت سنگ و ماسه در اغلب نقاط کشور، استفاده از آن مقرون به صرفه خواهد بود. نمونه هایی از این نوع کف پوش در پارک کوهسنگی مشهد در حال اجرا می باشد، علاوه بر مزیت نفوذپذیری، این نوع پوشش با ماهیت کارهای عمرانی و توسعه شهری سازگار بوده و هزینه های آسفالت شکافی و مرمت های بی قواره لکه های آسفالت را کاهش می دهد.
-2 حفر و توسعه چاه های جذبی در مسیر کوچه ها و بخصوص کوچه های بن بست و سایر قسمت های شهری. توسعه چاه های جذبی در مناطقی که دارای آبرفت نفوذپذیر در زیر شهر هستند، می تواند علاوه بر حیاط منازل در مکان های عمومی و معابر و کوچه ها نیز اجرا شود و ضمن کمک به جذب رواناب، باعث تغذیه سفره آب زیرزمینی گردد. البته باید در خصوص این راهکار هم مطالعات تکمیلی صورت گیرد، چرا که در صورت اقدام عجولانه در این کار پیامدهای خطرناکی همچون فرونشت و ریزش دیواره های چاه در کمین خواهد بود.
-3 افزایش تراوش و نفوذ آب در سرشاخه های منتهی به شهر با اجرای طرح های آبخیزداری در حوضه های منتهی به منطقه شهری. در این قسمت با اجرای فعالیت های رایج آبخیزداری در شرشاخه های منتهی به شهر از میزان آب خالص ورودی به مسیل های موجود در شهر کاسته می شود و در واقع باری از دوش این مسیل ها برداشته می شود که می تواند به مدیریت بهتر آنها کمک کند - امانپور و بهمنی،. - 1387
ب- ایجاد تاخیر در حرکت رواناب و افزایش زمان عبور سیلاب از مقطع مسیل
در مطالعات هیدرولوژیکی حوزه های آبخیز مفهوم زمان تجمع رواناب در خروجی حوزه از اهمیت زیادی برخوردار است به نحوی که در حوضه های گرد که بخش اعظم رواناب در یک زمان به خروجی حوضه می رسد، خطر وقوع سیلاب نیز بیشتر است. در حوضه های آبخیز شهری نیز همین قاعده حکم فرماست و هجوم یکباره حجم عظیم رواناب به سمت جوی ها، کانال ها و مسیل ها شهری می تواند در مدیریت رواناب مشکلات جدی را به وجود آورد. بنابراین اتخاذ تدابیری که بتواند زمان تاخیر حوزه را افزایش دهد، ضروری به نظر می رسد در این بخش به چند روش ساده و کارآمد در این زمینه اشاره می شود.
- 1 ایجاد تاخیر در حرکت روانآب و افزایش زمان عبور سیلاب از مقطع مسیل استفاده از یک لایه گراول به ارتفاع 10 ال 15 سانتیمتر در پشت بام های آسفالته به جهت تاخیر در حرکت آب ناودانها و جلوگیری از تخلیه سریع آب پشت بام ها. این نوع پوشش برای پشت بام ساختمان در کشورهای اروپایی رواج گسترده ای داشته و به - Gravel roof - موسوم است.
