بخشی از مقاله
چکیده
معماری سنتی ایرانی دارای ویژگی های منحصر به فرد می باشد که با در نظر گرفتن معیارهای زیبایی بصری ،با اصول و ویژگی های اکولوژیک ومحیط طبیعی× و زیستی بستر خود نیز منطبق است؟ بر اساس این پژوهش به ارزشهای از یاد رفته ای میرسیم که در معماری سنتی ایران با بهره گیری از مصالح بومی مانند سنگ، خشت، آجر و استفاده از ظرفیت حرارتی این مصالح و ایجاد بدنه هایی با ضخامت زیاد، طراحی معماری متناسب با اقلیم، جهتگیری و نحوه استقرار و ابعاد باز سایبانها، فرم بام، استفاده از عناصر عملکردی معماری جهت آسایش دمایی نظیر بادگیرها، گودال باغچه ها، گربه روها و ...
بهره گیری از فضای سبز جهت تأمین رطوبت، سایه، هوای پاک و ...باعث کاهش مصرف انرژی در کشور می شدند. در حال حاضر با توجه به استفاده گسترده از سوختهای فسیلی و بهره مندی راحت از منابع ملی، روش هایی که در معماری سنتی وجود داشت، از بین رفت و استفاده از گاز طبیعی، نفت و... جهت تأمین شرایط دمایی - بدون ملاحظات استفاده بهینه - در فصول مختلف سال جایگزین راهکارهای غیرفعال و کالبدی گذشته گردید و ضخامت دیوارها کاهش یافته و برای جبران کاهش مقاومت حرارتی، سوزاندن فرآورده های نفتی توسط تجهیزات کم بازده متداول گردید .
در این مقاله علاوه بر استفاده از منابع کتابخانه ای و اسنادی به روش کیقی ،به بیان توضیحاتی در خصوص معماری مسکونی سنتی ایرانی پرداخته شده است و در ادامه با روش توصیفی تحلیلی تاریخی به دنبال آشکار کردن خلاقیتها در طراحی خانه های سنتی پرداخته شده است در نتیجه این پژوهش این مطلب بدست میاید که با بهره گیری از تجربیات گذشتگان هنوز می توان در بافت شهری که مجموعه ای از ساختمان ها است، از انرژی طبیعی استفاده کرد و ازمصرف سوخت فسیلی کاست و به ارتقای کیفیت آسایش و بهداشت محیط مسکونی کمک کرد.
کلمات کلیدی: معماری سنتی مسکونی ، بهینه سازی مصرف انرژی ، شیوه های سنتی در کاهش مصرف انرژی
ٌ. مقدمه
با توجه به افزایش مصرف انرژی، محدود بودن منابع طبیعی، حرکت در راستای توسعه پایدار و حفظ محیط زیست بایستی تا حد امکان ازهدر رفتن و تلف شدن انرژی جلوگیری شود. بهینه سازی مصرف انرژی می تواند به صورت موضعی یا به صورت جامع باشد که این امر درمعماری سنتی و مسکونی ایران از دیرباز مد نظر قرار داشته است؛ طرح و شکل کلی خانه ها در واحدهای ساختمانی اولیه در اقلیم های مختلف، متنوع و متفاوت است ولیکن ساختار کلی معماری مسکونی در نقاط مختلف ایران در ارتباط با عوامل مشترکی است که الگوی خاصی را پدید می آورد.
این الگو ریشه در خودکفایی مردمان سکونتگاه های گذشته و انگیزه قوی ادامه حیات در جهت مبارزه با طبیعت و مهار کردن آن است که درین راستا نیاز شدید به صرفه جویی انرژی را حس کرده به طور کلی بهره گیری از انرژی مناسب و ایجاد کیفیت در آسایش محیط مسکونی چه به صورت مجتمع و چه به صورت تک بنا، مواردی را در بر دارد که به آنها اشاره می کنیم .
این شیوه ها و توصیه ها از تجارب پیشینیان کشورمان در امر معماری مسکونی اعم از کاهش سطح مشرف به آفتاب ؛ با نزدیک هم قرار داد ساختمان ها به خصوص اگر دیوار های شرقی و غربی آنها نزدیک هم باشد و ایجاد سایه متقابل و جذب گرما دردیوار های غربی کاهش میابد ، ایجاد سایه روی بام ها, دیوار ها و فضاهای خارجی و حائز اهمیت ، ایجاد فضای سبز ، استفاده از مصالح مناسب در سطوح خارجی ساختمان ، جلوگیری از نوسان زیاد دمای هوا و بهره گیری از ساختارهایی با ظرفیت حرارتی زیاد ،کاربرد آگاهانه و اصول برنامه ریزی نظیر نزدیکی و دسترسی به سوخت و انبار.
به طور کلی دسترسی های داخلی و خارجی انرژی مصرفی ساختمان ها تحت تاثیر عوامل گوناگونی قرار دارند که عبارتند از: آب و هوای محلی؛ مکان و جهت قرارگیری ساختمان؛ نوع طراحی ساختمان؛ نوع کاربری و نحوه استفاده از ساختمان. در قسمت طراحی ساختمان های با کاهش اتلاف انرژی به علاوه مدیریت انرژی در ساختمان ها را می توان با در نظر گرفتن عوامل مثل محل قرار گیری ساختمان و پوشش ساختمان.... تدابیر دیگری نیز هستند که در طراحی منازل مسکونی و بهره گیری از انرژی های طبیعی در ساختمان از دیرباز تاکنون تاثیر گذارده اند که به اختصار در ذیل ذکر می شوند.
ٍ- طراحی ساختمان با توجه به در نظر گرفتن کاهش اتلاف انرژی
- طراحی با در نظر گرفتن مکان یابی صحیح ساختمان
یکی از عوامل موثر در طراحی ، مکان یابی و نحوه استقرار ساختمان می باشد. انتخاب محل ساختمان تعیین کننده شرایط آب و هوایی است که ساختمان در آن قرار می گیرد. در نقاط گرمسیر برای پرهیز از تابش تند و سوزان آفتاب جنوب، جهت شمالی برای سکونت مناسب تر از جهت جنوبی است. جدارهای نورگذر جنوبی برای بهره برداری بیشتر از انرژی تابشی خورشید در کوتاهترین روز سال، از ُصبح تا ٌَ بعدازظهر، در معرض تابش خورشید قرار می گیرند و نیز به طورکلی ساختمان به نحوی قرار می گیرد که در طول سال از بادهای مطلوب جهت تهویه طبیعی و حفظ شرایط آسایش حرارتی استفاده کرد .
تجربیات تاریخی بر ما مشخص داشته است که ساختمان باید در حدود ٌِ درجه به سمت شمال باشد - شکل ٌ -ٌ-ٍ - و با فضای سبز اطراف و توپوگرافی کاملا همساز شود. طراحی پایدار می تواند مقیاس ساختمان ها را محدود کند و ارزش های محلی، بومی و فرهنگی را مد نظر قرار دهد. با توجه به معماری مسکونی سنتی اقلیم های مختلف این امر به نظر می رسد که ساختمان های شرقی - غربی در مقایسه با ساختمان های شمالی - جنوبی مصرف انرژی بیشتر و تا ًٍ درصد اتلاف انرژی بیشتری دارند.
استفاده از کمترین سطح و زمینه برای ایجاد بیشترین فضای قابل سکونت، یکی از جنبه های کلیدی در طراحی است که در واقع تلاش برای احیای یک سنت دیر پای معماری است.
حجم و فرم کلی ساختمان
حجم و فرم کلی ساختمان در انتقال انرژی حرارتی بسیار مهم است، هر قدر نسبت سطح پوسته خارجی ساختمان به زیر بنای آن کمترباشد انتقال حرارت ساختمان و هدر رفتن انرژی مصرفی جهت ایجاد این حرارت نیز کمتر خواهد بود؛ به همین سبب است که در مناطق با نیاز انرژی زیاد، ساختمان ها به صورت متراکم طراحی شده اند تا از مقدار سطح پوسته خارجی نسبت به سطح زیر بنای آن کاسته گردد.
-سطوح پوسته خارجی
پوشش ساختمان همان سطوح پوسته خارجی متشکل از دیواره، سقف، کف، بازشو و شیشه ها تشکیل می دهد. اتلاف حرارت محیط داخلساختمان عمدتاً ناشی از انتقال حرارت از طریق جرم جداره ها و جابجایی هوای داخل این پوشش با محیط خارج از ساختمان است. البته هر چه سطوح پوسته خارجی، نسبت به سطح مفید زیر بنای ساختمان بیشتر باشد، مقدار اتلاف انرژی حرارتی بیشتر خواهد بود. روش های جلوگیری از تابش آفتاب شامل درختها، پیش آمدگی بالای ساختمان و عایقکاری دیوار هاست که با توجه به ابعاد سازه و طراحی براساس حجم و فرم مناسب با موضوعات ذکر شده انجام می شود.
-ابعاد مناسب سازه - ضخامت دیوار -
ابعاد مناسب سازه از دیگر عواملی است که در انتقال حرارت و جلوگیری از به هدر رفتن آن نقش اساسی دارد چرا که انتقال حرارت رابطه مستقیم با ضخامت بدنه ها دارد؛ به همین خاطر دیوارها و حتی بام خانه در مناطق گرم برای اطمینان از عدم نفوذ گرما غالبا از ضخامت قابل ملاحظه ای برخوردارند. ضخامت دیوارها و جرزها گاه به ًْ سانتی متر می رسد و پوشش سقف ها بین تا سانتی متر بعد می یابد. پوشش ساختمان ها تعیین کننده اثر شرایط محیطی بر ساکنین ساختمان است و در حقیقت پوسته متخلخلی است که انرژی، نورگازها و بخار آب را بین اطراف خود یعنی ساختمان و محیط اطراف مبادله می کند.
-پوشش سقف
در ساختمان های مسکونی سنتی پوشش ساختمان به گونه ای اجرا شده است که تلفات انرژی حرارتی کاهش یابد. جالب ترین نمونه ازین دست نمونه ها را می توان در جزییات پیشرفته و زیبای سقف های دو پوش در معماری مسکونی و بومی مناطق مختلف جستجو کرد. به عنوان مثال در هرمزگان گاه بر روی بام با کمک مصالح سبک چوبی، سقف دیگری به ارتفاع تا ِ متر زده می شود، این سقف ها برروی شبکه داربست بر پا می شوند و با کمک شاخ و برگ درختان و امثال آن پوشانده می شوند. این سقف از تابش خورشید به بام خانه، جلوگیری می کند.
-طاق های مخفی
در مناطق دیگر ایجاد طاق های دزد - مخفی - توخالی در میان کلمبوها عملا کمک خوبی در جهت ممانعت از انتقال حرارت از طریق طاقمی کند.در مواردی نیز زیر سقف را توفال کوبی می کنند و یا با روش های مشابه می پوشانند و عملا سقف دو جداره به وجود می آورند.
