بخشی از مقاله
چکیده
مناطق وسیع ای از بخش های مرکزی و شرقی ایران به ویژه در شرقی ترین مناطق سرزمینی ایران در دشت فروافتاده سیستان، در همسایگی کشورهای افغانستان و پاکستان، از مکان های مساعد برای رخداد مکرر پدیده وزش بادهای قوی و برخاست و پراکنش ریزگردها در ایران معرفی شده، فرونشست این ریزگردها بر زیست بوم های طبیعی آب، خاک و گیاهان، جانوان و انسان تاثیرات مخرب و بیماری زا داشته، کاشت درختان بومی، حصارکشی و... از تجربیات بومی برای جلوگیری از تولید و پراکنش ریزگردها در منطقه و کاهش خسارات وارده بر زیست بوم های طبیعی و مصنوعی، گیاهی و جانوری و انسانی آن بوده، مدیریت صحیح زمین های خشک و نیمه خشک محلی که منبع اصلی تولید کننده ریزگردها در این منطقه می باشند، جلوگیری از بیابان زایی و افزایش روند بیابان زایی در منطقه از اقدامات اساسی و پیش یابی تولید و پراکنش ریزگردها در منطقه برای کاهش اثرات این رخداد طبیعی در منطقه از اقدامات فوری مورد نیاز منطقه می باشد.
.1 مقدمه
شرق ایران شامل بخش های وسیع ای از زیست محیط های متنوع کشاورزی، آبی و مسکونی استان های خراسان جنوبی، شمال سیستان و بلوچستان و مناطق شرقی استان های یزد و کرمان می باشد - تصویر. - 1 پرتراکم ترین مناطق زیستی در این منطقه، دشت سیستان در جنوب شرقی ترین سرزمین های ایران در خاک افغانستان و در مجاورت کشور پاکستان می باشد. در آخرین سرشماری - 1390 - منطقه سیستان با تراکم نسبی 6/6نفر در هرکیلومتر مربع بالاترین تراکم جمعیتی در شرق ایران را داشته، شهرستان زابل با تراکم 21/8 نفر در هر کیلومتر مربع بالاترین تراکم جمعیتی منطقه را دارا است.
این منطقه یکی از مناطق طوفان خیز و مکان های پراکنش حجم ها و غلظت های زیاد، متوالی و طولانی مدت ریزگردها در محیط زیست بوده - تصویر - 2 - ابراهیم زاده، - 1388، بادهای شدید، متعدد و طولانی مدت در اینمنطقه وزش داشته، با روند افزایشی سری ماهانه، فصلی و سالانه گرد و غبار حاصل از فعالیت این تندبادها در منطقه سیستان - سبحانی؛ برومند؛ گل دوست، - 1394، پراکنش حجم ها و غلظت های بسیار زیاد و طولانی مدت و مکرر ریزگردها در منطقه، هرگونه فعالیتی را از انسان سلب نموده - سلیقه، - 1382، در ابعاد انسانی، سبب بروز بیکاری، فقر، تهدید سلامت جامعه و بهداشت عمومی است - بوچانی، فاضلی، - 1390 که این امرمعمولاً پیامدهای امنیتی را بر منطقه تحمیل می کند - امیدوار، . - 1393
.2 مواد و روش ها
سیستان در شرق ایران، در شمال استان سیستان و بلوچستان، جنوب استان خراسان جنوبی، در شرق استان های یزد و کرمان در غرب کویر لوت و در همسایگی کشورهای افغانستان و پاکستان واقع شده است - تصویر. - 1 در این منطقه وزش بادها همراه با پراکنش عظیم و غلیظ ریزگردها بوده ، ایستگاه هواشناسی زابل، بیش ترین وقوع توفان های گرد و غباری در سال 1389را در ایران ثبت نموده - فرج زاده، علیزاده، - 1390، نمودار میانگین تغییرات روزانه غلظت گرد و غبار اتمسفری برای هر فصل در ایستگاه هواشناسی زابل نشان می دهد که حداکثر غلظت ریزگردها در اتمسفر منطقه بین ساعات اوج فعالیت های زیست محیطی انسان در این منطقه گرم و خشک، یعنی ساعت 8 تا 11 صبح می باشد.
.3 یافته ها و بحث
جمع بندی گزارشات سازمان هواشناسی ایران از ثبت سرعت و تعداد روزهای وزش باد نشان می دهد که در 60 ایستگاه هواشناسی در سطح کشور، در سال های مختلف از جمله در سال 1388، ایستگاه زابل بیشترین مقدار فراوانی و سرعت وزش باد را ثبت نموده، هیچ یک از سال های آماری - 1979-2008 - فاقد طوفان گرد و خاک و پراکنش ریزگردها در منطقه شرق ایران نبوده است. این منطقه همچنین با میانگین تعداد 80/7 روز در سال در طی دوره پنج ساله - 1995-1990 - رتبه دوم وقوع توفان های ماسه ای را در قاره آسیا دارا بوده - اداره کل منابع طبیعی استان سیستان و بلوچستان، - 1383، در سال 1390 به 183 روز در زابل افزایش یافته است.
در روز 25مرداد 1394حضور ریزگردها در اتمسفر زابل به بیش از 25 برابر حد مجاز رسیده، 152 اندازه گیری ثبت شده از میزان PM10 و میزان کیفیت هوا - Psi - توسط ایستگاه هواشناسی زابل نشان می دهد 90 درصد روزهای شش ماه نخست سال 93 در این منطقه، میانگین روزانه میزان PM10 موجود در محیط بیش از حد مجاز تعریف شده 150 واحد بوده است. حجم ذرات ریزگرد پراکنده در اتمسفر و تداوم تعدادهای روزها الودگی هوا در منطقه سیستان نسبت به سال گذشته افزایش چشمگیر از 600 واحد به 10000واحد داشته است.
پراکنش ریزگردها زیست بوم های متنوع طبیعی و مصنوع ای منطقه جنوب شرق ایران و به ویژه منطقه سیستان را به شکل های مختلف و متنوع تحت تاثیر قرارداده، ابعاد این فاجعه به قدری زیاد است که کلیه فعالیت های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی را تحت تاثیر قرار می دهد و مانع از پایداری اکوسیستم منطقه می گردد این فاجعه تنها به منطقه سیستان محدود نمی گردد بلکه اثرات و پیامدهای آن کشور های همجوار افغانستان و پاکستان را نیز شامل می شود.
به طور مثال شهرستان زرنج در افغانستان که یکی از مراکز جمعیتی مرزی افغانستان با ایران در دشت بزرگ سیستان می باشد به شدت تحت تاثیر این مسئله قرار دارد و حتی بسیاری از مناطق شمال غرب پاکستان نیز از هجوم ماسه های روان و گرد و غبار ناشی از این پدیده در امان نیستند - امیدوار، . - 1393 پراکنش و نهشت ریزگردها در منطقه جنوب شرق ایران با تاکید با مطالعات در منطقه سیستان بر زیست بوم های متنوع به شکل های مختلف به شرح زیر تاثیر گذار است.
الف: زیست بوم طبیعی آبی منطقه
پراکنش ریزگردها در محیط های آبی سبب گل آلوده شدن آب های سطحی با انواع آلاینده های مضر شده - جدیدیان، حق طلب، اسماعیلی، - 1392، با خشک شدن کامل دریاچه های سه گانه هامون - هامون سابوری، هامون پوزک و هامون هیرمند - ، تنها منبع نگه داری و تامین آب مصرفی در بخش های مختلف در منطقه سیستان، گودال های طبیعی چاه نیمه ها می باشند که با اندک آب ورودی از افغانستان و آب های سیلابی در اواخر زمستان و اوایل بهار آبگیری می شوند - ابراهیم زاده، . - 1388 مخازن آبی چاه نیمه که تنها منبع آب شرب سیستان می باشد، در چند سال آینده مورد تهدید جدی فعالیت بادهای120 روزه - نگارش، لطیفی، - 1387 و فرونشست ریزگردها قرار خواهدگرفت. اگر جریان طبیعی آب در هیرمند برقرار نباشد بادهای منطقه سیستان، دره هیرمند را تا سرشاخهها زیر شن و ماسه دفن خواهد کرد - مسعودیان، . - 1393
ب: زیست بوم طبیعی خاک در منطقه
وزش بادهای شدید برسطح زمین های خشکیده، با کندن و حمل و نقل مواد سطحی خاک باعث تخریب سطح زمین های کشاورزی و مراتع، کاهش نقل و انتقالات مواد غذایی در خاک، افزایش توفان های گرد و خاک و تخریب بافت و ساختمان خاک همراه شده، با فرونشست دانه های ریز ریزگرد بر سطح زمین های منطقه باعث کاهش نقوذپذیری آنها شده، ارزشمندی خاک برای رشد و حیات گیاهی و جانوری را از بین برده، سبب باعث افزایش سرعت بیابان زایی در منطقه شده، طبق گزارش های موجود کانون های بحران بیابانی در سیستان به 600 هزار هکتار رسیده است.
ج: زیست بوم گیاهی منطقه
باد 120 روزه سیستان در دوره گرم سال از ارتفاعات شمال شرقی ایران به سرزمین های جنوب شرقی ایران می وزد. این بادها برفراز دریای خزر - علیخانی، کوهزاد، - 1391 و در دامنه جنوبی البرز بسیار مطبوع و خنک است اما پس از عبور از بیابان های خشک دشت کویر و دشت لوت بسیار گرم و خشک می شود طوری که در منطقه سیستان پوشش گیاهی را از بین می برد - حسین زاده، . - 1376 اثر تولید و پراکنش ریزگردها بر محیط بیولوژیکی با کاهش تنوع زیستی، کاهش پوشش گیاهی افزایش بیماری های گیاهی و هجوم حشرات به پوشش گیاهی بومی منطقه - پیری، انصاری. - 1392 و... اثر می گذارد.
ت: زیست بوم جانوری در منطقه
پراکنش ریزگردها سبب کاهش تنوع زیستی و حیات جانوران، اختلال در تولید مثل و تلف شدن وحوش و آبزیان، حمله وحوش به اراضی زراعی و روستاها و آسان تر شدن شکار آنها و آسیب پذیری در اثر شکار، تغییر در عادات غذایی و مهاجرت حیات وحش، افزایش بیماری های حیات وحش و ... - پیری، انصاری. - 1392 شده به طور مستقیم و غیرمستقیم از طریق تاثیر بر میزان گرده افشانی گیاهان و... ، بر فعالیت تولید عسل توسط زنبورها تاثیر دارد.
