مقاله روانشناسی نور در محیط های کاری

بخشی از مقاله

روانشناسی نور در محیط های کاری

چكیده

امروزه مسئله روشنايي براي محیط های کاری اهمیت بخصوصي پیدا كرده است. زيرا كمبود روشـنايي در محیط كار عالوه بر ايجاد خستگي

اعصاب، صدمات ديگري به سالمتي بینايي كاركنان وارد مي آورد. بدون
شک يکی از مهمترين حواس انسان حس بینايی است. در دوران قديم مردم
بیشتر اوقات خود را در فضای باز می گذارند واز نور خورشید استفاده

می کردند ولی امروزه با پیشرفت صنعت و لزوم فعالیت انسان در شیفت های مختلف،انسان بیشتر اوقات خود را در محیطی می گذراند که حتی در طی روز با نور مصنوعی روشن می شوند. بنابراين طراحی صحیح سیستم روشنايی جهت تامین نور کافی اهمیت خاص پیدا می کند. در غیر اينصورت اثرات سوءآن بصورت خستگی چشم، سر درد، نقص بینايی و افزايش حوادث ناشی از کمبود نور يا درخشندگی و چشم زدگی میکند. تحقیقات نشان مي دهد كه میزان شدت، نوع منبع، رنگ، جهت و شیوع توزيع نور در محیط هاي متفاوت فعالیت انساني ممكن است تا حدود زيادي بر رفتارها، روحیات، بازدهي و كارآيي وي تاثیر بگذارد. در اين میان نقش نور طبیعي به مثابه كامل ترين و مطلوب ترين نور انكارناپذير است. نور طبیعي و ارتباط بصري با محیط خارج در فضاهاي زيستي انسان اعم از محل كار، فراغت، تفريح، تحصیل و غیره عالوه بر افزايش كارآيي و بازدهي موجب كاهش اضطراب، بهبود رفتار و نیز حفظ و افزايش سالمتي و آسايش مي شود. در اين مقاله سعی شده است تا عالوه بر اشاره به روشنايی داخلی و عوامل وابسته به آن مانند رنگ در محیط های کاری، چندين طرح معماری آزمايش شده در برخی ساختمان ها در اين راستا را مورد مطالعه قرار داده و نتايج حاصل از آنها به عنوان راهکاری موثر مورد مطالعه قرار گیرد.

واژههاي كلیدي: نور طبیعی، نور مصنوعی، نور در معماری، محیط کاری، روانشناسی رنگ

-1 مقدمه

نور که با طلوع خورشید زاده می شود از جمله مهم ترين پديده های کائنات است که هستی را با سرپنجه های پرتو خود نوازش می دهد. ]17[ عوامل متعددی وجود دارند که در محیط کار بر سالمت افراد مؤثر هستند.از جمله نور، رنگ و... ]20[

نور يک عنصر فعال بیولوژيکی است که به شدت روی زندگی و سالمت انسان اثر می گذارد. هرگونه مداخله در چرخه خواب و بیداری در اثر نور شديد منجر به ناهنجاری های جدی مانند افسردگی و اضطراب خواهد شد. تمامی هدف هر سامانه نوری بايد بر اين باشد که تمامی قواعد نور طبیعی را رعايت کند.اين امر به خصوص برای محیط کار واماکنی که افراد بیشتر وقت خود را درآن جا سپری می کنند بسیار اهمیت دارد. ]17[

1

انسان زندگی خود را در محیط های مختلف میگذراند که محیط کاری از مهمترين محیط هايی است که فرد بخش اعظمی از وقت خود را در آنجا سپری میکند. دنیاي امروز استرس هاي مختلفي دارد که بعضي از اين استرس ها مختص محیط کار است. ]20[ نورپردازی محیط های اداری قواعد و استانداردهايی جدا از محیط های خصوصی و مسکونی دارند. از آن جايی که عموما بیشتر فعالیت های اداری در طول روز انجام می گیرد، روشنايی مصنوعی نقش مکمل دارد. ]17[ دراين زمانه، سوالی که مطرح میشود اين است: بازی با نور در دکوراسیون محل

زندگی و کار چه تاثیری بر روحیه ما دارد؟ آيا نورها میتوانند فضايی شادتر برای ما ايجاد کنند يا برعکس، گاهی باعث بیحوصلگی و کسالت میشوند؟)سايت کتايون ضیايی(

-2 نوردر محیط های اداری

در تامین روشنايي در طي روز مي توان از نور خورشید كه داراي طیف كاملي بوده و سازگاري مناسبي با سیستم بینايي انسانها از لحاظ فیزيولوژيكي و رواني دارداستفاده كرد.اما در كنار بهره مندي از نور روز مي توان از نور الكتريكي يا تركیبي از هر دو آنها بهره گرفت. ]19[

روشنايي بعنوان يك عامل فیزيكي در محیط هاي كار مطرح مي باشد كه در صورت فراهم نبودن كیفیت و كمیت مناسب آن مي تواند به ريسك فاكتوري براي پیدايش برخي عوارض يا اختالالت بینايي، جسمي و روحي و يا حوادث در محیطهاي كاري مبدل گردد. ]19[يكي از عوامل بسیار مهمي كه سبب مي شود انسان با قرار گرفتن در برخي از فضاها و مكانها احساس شادي و شعف كند و بیشترين لذت را از بودن و ماندن در آن محیط ببرد و يا بالعكس در فضاها و مكانهايي غمگین، دل مرده، افسرده و بي قرار شود با اصل مهم نور و نورپردازي ارتباط دارد.

هرگونه نقص و کمبود در روشنايی برای يک کارمند اداری روزانه می تواند ترشح مالتونین او راافزايش دهد که باعث ناهماهنگی ساعت بیولوژيکی می شود و در مواقعی که نیاز به فعال بودن دارد حس خستگی و نیاز به استراحت را دراوافزايش می دهد. اين امر باعث کاهش کارايی ،هوشیاری و تغییر کیفیت خواب او می شود و در دراز مدت اثراتی در سالمتی او می گذارد. روشنايی مناسب در طول روز اثر مثبتی روی هوشیاری ،کارايی، سرزندگی، میزان انرژی و حوصله دارد و اين مساله در تحقیقات به عمل آمده در فصول سرد که نورکم و روزها کوتاهتر است آشکارا مشاهده می شود. ]17[

با طراحی مناسب فضاهای کاری می توان به برخورداري از آرامش، پرشكیبايي، بلند نظري و نیك رفتاري و به لحاظ اخالقي پايبند به اصول رسید.اثربخشي بهینه نور در سالمت روان و تأثیرآن در تغییر خلق و خوي و رفتار انسان و در نهايت ارتقاء كیفي اخالقي وي در پروژه هاي تحقیقاتي مختلف نیز ثابت شده است.روشنايي مورداحتیاج هر صنعت نه تنها به كیفیت كار و میزان ريز و درشتي اجزاء واشیاء مورد كار بستگي دارد بلكه به قابلیت انعكاس نوري اجزاء و اشیاء كار نیز ارتباط دارد.روشنايی يک دفتر کار بايد به گونه ای باشد که هم زيبايی ظاهری مناسبی داشته باشد و هم برای چشم آزاردهنده نبوده و شرايط مناسبی برای انجام کارهای عادی و وظايف روزمره کارکنان فراهم ساخته و شرايط الزم را برای کارايی ديداری فراهم نمايد. ]17[

روشنايي خوب اساس راحتي ، بهداشت و ايمني كاركنان و پیشرفت كار است و به افراد امكان مي دهد تا كار خود را كه با امر بینايي ارتباط دارد با دقت

2

، سرعت و بدون نیاز به كوشش غیرضروري ببینند و همچنین محیط كار زيبا و راحت به نظر برسد.

-3 سالن های کنفرانس

دراين فضاها بهتراست متن و محیط اطراف محل مراجعه عموم به صورت متنوعی نورپردازی شود. نورپردازی بايد به جهت يابی در فضا و تشخیص محل های تردد کمک کند. محل های گفتگو،انتظارواستراحت بهتراست به سبک فضاهای مسکونی نورپردازی شوند تا محیطی دوستانه وآرامش بخشی به وجودآيد. ]17[

-4 نور طبیعی

مهم ترين منبع طبیعي نور، خورشیداست و روشنايي روز يكي از منابع مهم تأمین انرژي نوراني مي باشد پزشكان در بررسى هاى خود دريافتند كه استفاده از نور طبیعى در محیط هاى كارى، كیفیت سالمت كارگران و كارمندان را باال مى برد. قرار گرفتن در معرض نور به خصوص در طول روز و هنگام صبح به دلیل تاثیرى كه بر خلق و خو، متابولیسم و سطح هوشیارى دارد بر سالمت افراد تاثیر مثبتى خواهد داشت. بدون شك حتى بازده كارى كارمندان را نیز بهبود مى بخشد. به گزارش نچرال ورلد نیوز، در حقیقت متخصصان دريافتندافرادى كه در محیط هاى كارشان پنجره وجود دارد واز نور طبیعى در طول روز بهره مند مى شوند در مقايسه با گروهى كه در محیط بسته كار مى كنند به طور متوسط 46 دقیقه بیشتر خواب شبانه دارند. ]16[

-5 راهکارهای معماری برای استفاده از نور طبیعی

• ارتفاع پنجره ها بايد در صورت امکان باارتفاع سقف متناسب باشد تا عمق و وسعت نفوذ نور در فضا را افزايش دهد. پنجره های شمالی بهترين عملکرد را در نورگیری طبیعی دارند و بهتر است نورپردازی سقفی برای طبقات آخر و ساختمان های تک طبقه ای در نظر گرفته شود.

• پنجره ها بايد دارای 30 تا 50 درصد شیشه های شفاف به منظور ايجاد ارتباط ديداری با فضای خارج بوده واز کرکره های افقی وعمودی برای کنترل نور مستقیم خورشید و يا منابع نورانی خارجی، بهره مند باشند. عبور ماليم نور

بايد به گونه ای باشد تااز مشکالت احتمالی روشنايی و چشم زدگی در رابطه با نمايشگر کامپیوتری جلوگیری شود.

• پنجره های شرقی، جنوبی و غربی بايد کرکره داشته باشند تا از نفوذ خورشید جلوگیری کنند. پنجره های شمالی چشم زدگی مستقیم کمی تولید می کننداما در عین حال گاهی نیاز به سايه افکن های متناسب با نوع فعالیت های صورت گرفته دراتاق دارند. ]17[

• در صورتی که محل کار بزرگ باشد و پنجرههای آن برای رساندن نور به همه قسمتها کافی نباشد بايد در قسمت هايی از سقف از پوشش شیشهای استفاده شود .

3

-6 نور مصنوعی

از نظر فیزيکی ايجاد کمیت بهینه برای نور از نظر مقدار، شدت، رنگ و گرما با نور مصنوعی کامالا امکان پذير است ولی تقلید از تغییرات همیشگی نور طبیعی که باعث تغییر ادارک ما می شود با نور مصنوعی بسیار مشکل است. نور طبیعی برای ما خاصیت يک زمانسنجی طبیعی را دارد که نور مصنوعی فاقد آن است. ]14[ موارد استفاده از نور مصنوعی:
 تآمین نور شب

 در صورت عدم وجود نور کافی در روز

-7 راهکارهای طراحی نور مصنوعی

• نور حاصله از منابع روشنايی بايد تا حدامکان به روشنايی روز نزديک باشد.

• مقدار نور حاصله از منابع روشنايی بايد ثابت و به اندازه کافی بوده و

بر کلیه سطوح محیط کار به طور يکنواخت توزيع شود تا از بوجود آمدن سايه

و زوايای تاريک جلوگیری شود.
• تمیز و پاک نمودن نورگیرها به طور مرتب

-8اهداف طراحي روشنایي مطلوب

روشنايی خوب و مناسب در يک دفتر کار علت کلیدی موفقیت و کارايی کارمندان است.عدم موفقیت در برآوردن احتیاجات کارمندان به روشنايی، منجر به کاهش کارايی و موفقیت آن ها در کار و تغییر حاالت روحی آن ها خواهد شد. بهتر است، مقداری کنترل شخصی در هر واحد کاری وجود داشته باشد تا نه تنها کارايی کارمندان افزايش يابد بلکه باعث صرفه جويی انرژی از%10 تا%35 شود.مشاهده صفحه نمايشگر روشن و درخشنده در يک پس زمینه تاريک، چشم را دچار خستگی می نمايد زيرا چشم به خوبی نمی تواند تشخیص بدهد که با کدام نور بايد خود را وفق دهد.اين مسئله می تواند با کاهش درخشندگی و روشنايی نمايشگر و ياافزايش نور محیط حل شود.]17[

• كمك و تسهیل درانجام كار

• ايجاد يك محیط مناسب براي فرد

• كاهش حوادث احتمالي در محیط كار

• از بین بردن عوارض واسترسهاي رواني

• كاهش بیماري يا ناراحتیهاي چشمي

• افزايش بهره وري

• عدم وجود سايه روشن در محل ديد فرد يا محیط كار

• عدم ايجاد فشارهاي چشمي سوزش يا سردرد براي فرد در محیط كار

• نبود تالش اضافي از سوي فرد براي ديدن سطح كار كه پیامدآن بوجود آمدن وضعیتهاي نامطلوب بدني و دردهاي كمري و گردني مي باشد

• عدم قرارگیري منابع روشنايي درناحیه ديد مستقیم فرد

• نبود سطوح انعكاس دهنده مزاحم در ناحیه ديد فرد در محیط كار )شکل))1و)]19[ .))2

4

)1(نمایش طراحی روشنایی مصنوعی مناسب ونامناسب

)2(تاثیر روشنایی مناسب و کافی بر وضعیت بدنی فرد

-9 رنگ

نور يک عامل مهم برای ظاهر رنگ است. مهم ترين جزء نور نیز رنگ میباشد. نوراولین پديده در جهان است از طريق رنگها روح و طبیعت زنده جهان را برايمان آشکار می سازد.رنگ تنها زمانی برای چشم انسان قابل مشاهده است که نور بر روی مواد وجود دارد. در طراحی داخلی، رنگ به عنوان ساده ترين مواد برای تغییر مشخصه محیط زيست و غالب قابل مشاهده ديده می شود.رنگ نیز در تاثیرگذاری بر رفتار انسان، تصمیم گیری، بهداشت و مواردی گسترده تر مفید می باشد. به عبارت ديگر، رنگ تحريک ظريف با تاثیر برجسته شده است. به شدت در زندگی انسان از نظر جسمی، روانی، فیزيولوژيک و جامعه شناختی تاثیر گذار بوده و امروزه به طور گسترده ای پذيرفته و بکار گرفته میشودو هنگامی که رنگ به درستی استفاده شود عالوه بر محیط باز و خوشحال کننده می تواند به قابلیت ديد هم کمک نمايد چنانکه تزيین يا دکوراسیون با مفهومی خاص در مورداطاق استراحت،اطاق غذاخوری و سینماها و خانه ها و کارخانجات و غیره

5

همیشه مطرح است واز رنگ به نحو مطلوب استفاده می شود. رنگ نقش مهمی را در پاسخ به عواطف و فیزيولوژيک کارکنان ايفا میکند. می تواند تسکین دهنده نیروی نامطلوب، يا استرس زا باشد. رنگ ها نبايد صرفا به خاطر ارزش و تأثیر زيبايی ظاهری استفاده شود بلکه بايد به لحاظ ارزش عملی آنها و استفاده برای مقصودی معین به کار می رود.در حالت کلی نور از نظر اثر روانی به دو دسته سرد و گرم تقسیم میشود.)جدول)))1

جدول))1 بوا بن.1376

اتاق های که با رنگ سرد نقاشی شده اند باعث می شونداتاق بزرگتر به نظر بیايد و زمان در اين اتاق ها بی اهمیت جلوه می کند. مردم اغلب احساس آرامش بیشتری دارند. مهمترين عامل در انتخاب رنگ دفاتر امروز، فعالیت يا فعالیت هايی است که در آن برگزار میشود. ]5[ وارد بیان میکند" اين مسئله مهم است که به خاطر داشته باشیم که هیچ رنگی

نبايد به تنهايی در جهت کاهش استرس استفاده شود. رنگها بايد مخلوط و ترکیب شوند. مهمتر از همه اينکه ترکیب رنگ بايد ساده باشد و استفاده بیشتر از يک رنگ به احتمال زياد باعث افزايش استرس خواهد شد."

او همچنین رنگ هايی را که قابل اعتماد بوده و نتايج آنها نیز قابل پیش بینی میباشد و همچنین روش مقرون به صرفه ای برای کارفرمايان در مقابله با استرس کارمندان خواهد بود را اينطور معرفی کرد: ]13[

• رنگ بنفش آرام ترين، چون باعث کاهش فشار خون میشود. اگر چه از نظر بیشتر مردم رنگ مطلوبی برای ديوار به نظر نمیرسه، پس میتواند در کنار رنگ ديگر در جهت کاهش استرس کارکنان قرار گیرد.

• رنگ آبی بهترين رنگ برای محیط های استراحت چرا که احساس آرامش و ريلکسی

را افزايش میدهد. همچنین رنگ مورد عالقه اکثريت مردم می باشد. محیطی به رنگ آبی می تواند به کاهش سردرد و فشارخون کمک کند.

• سبز در طیف وسط از رنگ های کاهش استرس خواهد بود.اگر چه از آن به طور معمول در بیمارستانها، مدارس و ساختمانهای دولتی استفاده میشود،اما ازاشکاالت رنگ سبز، میتوان به تداعی معانی ناخوشايند برای برخی مردم اشاره کرد.

• استفاده از رنگ زرد در ديوارها و کف ها ممکن است احساس ناامیدی را افزايش دهد. در واقع تمايل به تعارض با گرايش های طبیعی مردم به زمین و جنگل ها را دارد.

6

• رنگ نارنجی و قرمز ضربان قلب را افزايش میدهند. بنابراين اين رنگها در اتاقهای استراحت نبايد استفاده شوند.

• رنگ قرمز اگر کم دراتاقهای کنفرانس استفاده شود باعث ايجاداسترس مثبتی خواهد شد چرا که باافزايش ضربان قلب به عنوان مولدی برای ايجاد انرژی بیشتر سبب داشتن جلساتی پربارتر خواهد شد.

رنگها درک و معنی متفاوتی در فرهنگها دارند و تحقیقات بايد برای فهم
بهتر تاثیرات رنگ تکرار و به روز شوند. به عنوان مثال اثرات رنگ سفید
به علت کنترل نامناسب در مورد عملکردش رو به وخامت رفته است.
چرا که باعث ايجاد حالت بی قراری وافسردگی میشود.
بیشتر ساختمان های عمومی رنگ سفیداست که به عنوان رنگ طبیعی و نرمال

اشاره می شود. با توجه به اين بسیاری از مردم رنگ سفید را به عنوان رنگی با کیفیت حرفه ای پذيرفته اند. ]3[اما از اثرات بارز آن بر مردم بی اطالع هستند. ]11[ ]6[

-10 مرکز خودرو دیترویت فورد

اين ساختمان)شکل)1))10(-)3 جز اولین ساختمان های سبز در نیويورک است. جايی که باغی در پشت بام در جهت زيبايی شناسی، کاهش مصرف انرژی و اجرا کردن آب را طراحی کرده است. کارکنان میتوانند از داخل کافی شاپ باغ را مشاهده کنند و از اين فضای باز در ساعات استراحت استفاده کنند. ]12[

7

شکل  4( نمایی از بام ساختمان)

شکل 5 (فضای سبز داخلی ساختمان)

شکل6(نمایی از سقف فضای آتریوم)

8