بخشی از مقاله
چکیده
مهاجرت از محیط های روستایی به محیط های شهری یک پدیده جهانی است که باعث رشد بی اندازه شهرها و حاشیه نشینی می شود. از دلایل مهم مهاجرت از مناطق روستایی به محیط های شهری فشارهای اقتصادی است. منظر روستایی و حاشیه شهری که در برگیرنده زمین های کشاورزی، باغستان ها یا اراضی بایر می باشد، بسته به موقعیت جغرافیای شهر، پیشینه تاریخی و سیمای اکولوژیک سرزمین از اهمیت خاصی برخوردارند که بدلیل رشد جهشی شهرها اغلب در معرض تنزل ارزشهای محلی، کشاورزی، اکولوژیک و افزایش ارزش آن ها برای تقاضا توسعه شهری به نظر می رسند. درک و حفظ سیستم
های اکولوژیک و همچنین حفظ تنوع اکولوژیکی و اطمینان از پایداری محیط زیست، که بویژه برای مناطق خشک و نیمه خشک، بدلیل محدودیت منابع طبیعی، حائزاهمیت می باشد. حفظ اکوسیستم ها برای توسعه پایدار و تداوم حیات ارزشمند است و جایی که تخریب زیست محیطی سریع و اغلب غیر قابل برگشت آغاز می شود، ضرورت توجه به آن را دو چندان می کند. در این راستا نگرش مشارکتی و ارتباطی که شامل نیازها و ترجیهات محلی و سازگاری با بستر منطقه ای و محلی می باشد، ساز و کار اصلی، باز تعریف عرصه های ذکر شده و شیوه طراحی در آن ها است . یکی از راه های حفظ و ارتقاء اکوسیستم های شهری تقویت مفهوم کشاورزی شهری است. بر اساس تعریف، یک سیستم پایدار و کارآمد در جهت پاسخ به نیازهای اکولوژیکی و اقتصادی شهر بوده و با برگرداندن هویت و حس مکان به مناظر کشاورزی وحاشیه های تخریب شده و یا در آستانه تخریب از تغییر کاربری و نابودی آن جلوگیری می نماید. علاوه بر آن می تواند به احیا و بازسازی این مناظر و در نتیجه به پایداری محیط شهر منجر گردد. در بیشتر کشورهای توسعه یافته، کشاورزی شهری به عنوان تفریح و سرگرمی و موقعیتی که افراد جامعه با کار کشاورزی از تنش های شهری دور شده و به آرامش میرسند، دیده می شود و قلمرو آن را زمین های کوچک رها شده در بخش های میانی شهر با تراکم ساختمانی بالا می دانند. حال آنکه کشاورزی شهری در تعریف صحیح خود، طرحی فراتر می باشد. براساس تعریف FAO درک صحیح از کشاورزی شهری این گونه است که تنوع فعالیت های کشاورزی و خانگی منجر به امنیت غذایی((food security و ایجاد در آمد((to creat income شود. قلمرو آن حاشیه و داخل شهر شناخته می شود و وجه تمایز آن از کشاورزی روستایی، توانایی آن در یکی کردن اقتصاد شهر و سیستم اکولوژی شهری می باشد. هدف کلی کشاورزی شهری احترام به پتانسیل زندگی سالم، و طبیعت در شهر است و برای رسیدن به این منظور سه هدف دنبال می شود: " بهبود و حفاظت ساختار اکولوژیک سرزمین" ، "استحکام روح و مکان فرهنگی و تاریخی با بازآفرینی اجتماع و مشارکت اجتماعی"، " اقتصاد شهری". هدف این مقاله تحلیل و تدوین راهکارهای ارتقاء کیفیت اکولوژیک محیط شهری با استفاده از ظرفیت های بومی و محلی و با تاکید بر فضاهای رهاشده یا متروکه پیرامون شهری به منظور تبدیل آن ها به فرصت هایی برای کشاورزی شهری است. این مقاله با بیان ضرورت حفاظت و احیاء مناظر رها شده پیرامون شهر، به ارائه چارچوب مفهومی و تجربی از کشاورزی شهری می پردازد.
کلمات کلیدی
کشاورزی شهری، پایداری، سیمای اکولوژیک سرزمین، طراحی محیطی.
1. مقدمه
با افزایش جمعیت و رشد توسعه شهری، محیط و طبیعت اطراف شهرها دستخوش تصرف و تغییرات زیادی شده است. اختلال بوجود آمده در محیط های اطراف شهر می تواند در طولانی مدت بر فرایندهای اکولوژیک شهر تاثیر گذار باشد. محیط های پیرامون شهر با توجه به موقعیت جغرافیایی و ساختار توپوگرافی سرزمین، به اشکال مختلفی دیده می شوند. می توانند کاملا طبیعی، نیمه طبیعی و یا انسان ساخت باشند. کوهستان، جنگل، دریا، رودخانه یا دشت به عنوان اشکالی از فرم طبیعی و قلمرو محیط های
پیرامون شهر تلقی می گردند. از سوی دیگر زمین های کشاورزی، باغستان های میوه، جنگل های دست کاشت نیز محیط های ساخته دست انسان هستند که می توانند شکل دهنده پیرامون شهر و جزئی از قلمرو شهر حساب شوند. علاوه بر شرایط اقلیمی، ماهیت توزیع مکانی منابع( مانند آب، خاک، گیاهان ) و ساختارهای طبیعی ( مانند دره ها، نهرها و تپه ها) که بر ترکیب و توزیع کاربری ها و روند شکل گیری ساختار سرزمین اثر مستقیم دارند، خود ساختار سرزمین نیز شرایط مساعد یا نامساعدی را برای انواع کاربری ایجاد می کند. شکل گیری ساختار سرزمین امروز نتیجه ساختاریست که طی دوران طولانی در گذشته شکل گرفته است. بسیاری از شهرها در قدیم با توجه به شرایط ویژه زمین، منابع موجود و موقعیت ارتباطاتی شکل می گرفتند. یکی از اصلی ترین بنیادهای شکل گیری شهر، کشاورزی و بدنبال آن بازارهای کشاورزی است. در واقع موقعیت محلی که داد و ستد محصولات کشاورزی و سایر مایحتاج را سازمان می داده است یکی از دلیل شکل گیری آن بوده است. در دوران معاصر و بدلیل رشد بی رویه و توسعه شهری مهار نشده این محیط ها ی واجد ارزش بالای اجتماعی، اکولوژیک و اقتصادی، دچار اختلال شده و یکپارچگی خود را از دست داده اند. این اختلال در طول زمان بدلیل نبود برنامه ریزی و توسعه بی رویه شهری، باعث از بین رفتن یکپارچگی محیط و ویژگی ها اکولوژیک آن شده است و آن را به یکی از بزرگترین نگرانی های شهری تبدیل کرده است. محیط های انسان ساخت، بسته به پیشینه خود و منابع موجود در طول قرن ها شکل گرفته اند. خرد مردم نسبت به شرایط محیطی در دوره ها ی مختلف شهر نشینی به مهار منابع و ایجاد محیط های کشاورزی یا باغستان پیرامون منجر شده است اما این محیط ها بسته به شرایط در دوره های مختلف (شرایط اقلیمی، منابع طبیعی، نیروی انسانی، بازار..) تغییر کرده اند. در این تغییر قسمتی یا همه آن از بین رفته یا در معرض نابودی می باشند. با گسترش شهرها، مناطق روستایی و کشاورزی در حاشیه شهرها قرار می گیرند و کیفیت روستایی خود را ازدست داده به مناطق توسعه های جدید شهری تبدیل می شوند. در چنین شرایطی ضرورت توجه به مناطق با ارزش حاشیه شهرها و احساس مسئولیت بیشتری نسبت به آن احساس می شود. این نواحی پیرامون شهری در عین حال مکان های هستند بالقوه که می توانند به عنوان ضریه گیر عمل کرده و تنش های زیست محیطی شهر ها را کاهش داده و نقش موثری در ارتقا کیفیت محیط و تنوع زیستی ایفا نماید. برای توفیق در این راه رویکردها و اقدامات متنوعی وجود دارد که در راستای بازسازی یا بهبود شرایط زیست و استفاده از ظرفیت ها و پتانسیل ها متنوع در این پهنه ها، مطرح شده اند.
در این راستا، این مقاله درصدد شناخت و تحلیل محیط های انسان ساخت پیرامون شهرها که به عنوان محیط ها نیمه طبیعی نیز مطرح شده اند، می باشد. این مقاله با مرور مبانی نظری . با بیان ضرورت حفاظت و احیا این مناظر، توسعه کشاورزی شهری را به عنوان راهکاری محیطی و همسو با توسعه پایدار شهر در این راستا معرفی می کند.
.2 موارد و روش ها
روش تحقیق در این پژوهش تحلیلی بوده و ابتدا در بخش نظری با مطا لعه منابع به انتخاب چارچوب نظری مورد نظر رسیده است. درگام نخست با مرور متون و مقالات به معرفی و شناخت "سیمای اکولوژیک سرزمین" پرداخته و با درک صحیح ساختار اکولوژیک سرزمین به ضرورت حفاظت و احیاء محیط های انسان ساخت پیرامون شهر رسیده است. در این فرایند با استفاده از عکس های
هوایی، نرم افزار cad و photoshop ساختار سرزمین بر پایه سیمای اکولوژیک سرزمین تحلیل شده است.در گام بعدی به تعریف کشاورزی شهری پرداخته و با مرور گزارش ها، مطالعات و مقالات به نقش کشاورزی شهری در بازآفرینی ویژگی های اکولوژیک محیط، ارزش های اجتماعی و اقتصادی اشاره شده است. در مسیر تحقق توسعه پایدار شهری، حفظ محیط های انسان ساخت با ارزش طبیعی در پیرامون شهر، کشاورزی شهری به عنوان یک راهکار محیطی در حفظ ساختار اکولوژیک سرزمین و باز ایجاد چرخه های محیطی، اجتماعی و اقتصادی معرفی شده است.
گام اول
اکولوژی شهر1[1]، یک مجموعه متوازن از شبکه های شهری در ارتباط با اشکال و ساختار اکولوژیک سرزمین طبیعی، ظاهرا بهترین نماد ارتباط سالم بین انسان و طبیعت می باشد و حفظ پیوستگی ماتریس طبیعی در سراسر شهر از طریق حضور حیاتی عملکردهای طبیعی اکولوژیک و فرایندهای مهم طبیعی در مناطق شهری حاصل می شود.
اکولوژی سیمای سرزمین2
اکولوژی عبارت است از مطالعه کنش متقابل موجود زنده با محیط اطراف و سیمای سرزمین عبارت است از چیدمانی با کیلومترها گستردگی که بر آن بیشتر اکوسیستم های محلی و کاربری های زمین تکرار شده باشند. پس به عبارت ساده تر دانش اکولوژی سیمای سرزمین عبارت است از اکولوژی سیماهای سرزمین و اکولوژی منطقه ای.(درامشتاد و دیگران.(1368 بحث های مربوط به اکولوژی سیمای سرزمین در مقیاس فضایی مطرح می شوند و تمرکز آن بر ایجاد انسجام میان انسان و طبیعت است. بیان آن از فضا ساده است و دیدگاه هایش، با ارائه راه حل های میان بخش به حل مشکلات زیست محیطی و اجتماعی در طراحی و برنامه ریزی می پردازند. (درامشتاد و دیگران(1368اکولوژی سیمای سرزمین با بیان ساده از فضا، بویژه برای برنامه ریزان و طراحان یک چارچوب مفهومی بوجود می آورد که با آن می توانند درک کنند که چگونه ساختار سرزمین با فرایندهای اکولوژیکی مرتبط با هم شکل می گیرد.[2] (درامشتاد و دیگران.(1368
ارتباط ساختار و عملکرد زمین
مهمترین عناصر ساختاری مؤثر بر کیفیت آب و هوا یا اثر گذار بر جریان ها و فرایندهای اکولوژیک مرتبط با آنان در سرزمین منطقه شهری، لکه ها و کریدورهای باز و سبز، عناصر طبیعی دره و رود دره مسیر آبراه ها و کریدورهای جریان هوا و ناهمواری های سطح زمین می باشد.[3]
عملکرد عناصر ساختاری
1 Urban Ecology
2 Landscape ecology
ویژگی های هندسی عناصر ساختاری در راستای عملکرد تعریف شده به شرح زیر: [5]
• تعداد لکه ها: تعداد کل لکه های مورد نظر شامل لکه های باز و بسته و یا هریک به تفکیک اصیل یا اختلالی
• یا تعداد نسبی هرنوع لکه به کل تعداد همه لکه ها(نسبت یا درصد اشغال هر نوع لکه به کل مساحت)
• اندازه متوسط لکه ها: اندازه متوسط لکه های باز و سبز شهری، که فاصله حداقل بین لکه ها ی باز و سبز در بخش های مختلف شهر
• متوسط حداقل فاصله بین لکه های مورد توجه مشابه( به عنوان جایگزینی برای اتصال شبکه فضای باز و سبز شهری، که فاصله حداقل بین لکه های باز و سبز را شامل می شود.
درک شرایط ساختاری و ارتباط آن با محیط زیست مهمترین ابزار اعمال ملاحظات اکولوژیک بر اساس منطق ارتباطات افقی بین واحد های همگن اکولوژیکی می باشد (شکل شماره .(1
طراحی اکولوژیک سیمای سرزمین چهار ویژگی دارد که با هم همپوشانی دارند.(Makhzoumi& pungetti,1999)[4]
1. راهکار کل نگر در درک سیمای سرزمین: تلفیق اجزای زنده، غیر زنده و فرهنگی سیمای سرزمین.
2. راهکار پویا که نتیجه دو جزء پیوسته است: یکی مکانی که حرکت بین مقیاس بزرگتر و مقیاس محلی است، و دیگری زمانی، که نشان دهنده توسعه تحول تاریخی سیمای سرزمین است.
3. طراحی اکولوژیک سیمای سرزمین جوابگوی محدودیت ها و فرصت ها ی بستر طبیعی، فرهنگی یا ترکیب هردو است. پاسخگویی یک راهکار پیشگیرانه است که تاثیر طراحی را روی منابع و اکوسیستم های موجود مورد توجه قرار می دهد.
4. طراحی اکولوژیک سیمای سرزمین شهودی است، نه تنها از ارتباط منطقی خارجی تشکیل شده بلکه ارتباطات نامحسوس در جهان داخلی نیز فراموش نگردیده اند. در واقع هدف به جای زیبایی شناسی ظاهری یک زیبایی شناسی مشارکتی است، که روی کلیت تجربه انسان تاکید می کند.
منطقه مطالعاتی مورد نظر
شهر قزوین در یک دشت پهناور قرار دارد که بین مدارهای 48 درجه و 59 دقیقه تا 50 درجه و 53 دقیقه طول شرقی و 36 درجه و 07 دقیقه تا 36 درجه و 49 دقیقه عرض شمالی واقع شده است. ناحیه قزوین در دو پهنه مورفولوژی یعنی پیکره کوهستان و دشت قرار گرفته است. در شمال توسط کوههای مرتفع که از غرب شروع گشته و از شرق استان عبور مینماید پوشیده شده است. از دیدگاه مورفولوژی کوهپایهای، قزوین و پهنه موردنظر در فرونشست فشاری رشته کوههای البرز و بر روی نهشتههای آبرفتی حاصل از فرسایش شدید بالادست البرز در راستای گسل های گوناگون، قرار گرفته است. محیط پیرامون شهر قزوین را باغستان سنتی تشکیل داده است. باغستان کشاورزی ، باغهای سبز به هم پیوسته ای هستند که همچون حلقه ای سبز شهر قزوین را در میان خود گرفته اند،و بیان زیبایی از تعامل انسان با طبیعت می باشد
