مقاله مدیریت منظر شبانه شهری با تأکید بر ایجاد کیفیت های محیطی توسط نورپردازی

بخشی از مقاله

مدیریت منظر شبانه شهري با تأکید بر ایجاد کیفیت هاي محیطی توسط نورپردازي

چکیده

در طول زمان شب وجود نورپردازي منا سب ف ضا از اهمیت ویژهاي در تامین امنیت و نیز زیبایی ب صري و در نتیجه جذابیت محیط شهري برخوردار میباشد. از جمله اهداف طراحی نور در فضاها و مناظر شهر این است که امروزه در پی ایجاد فضاهایی درخور حضور انسان هستیم و هدف از طراحی نور در آنها ایجاد ف ضایی منا سب ح ضور مطلوب ان سان در هر زمان از شبانه روز ا ست، هدف از این پژوهش شنا سایی عنا صر مهم شکل دهنده ساختار شهري در سطح راهبردي و نیز برج سته نمودن کیفیتهاي سیما و منظر شهري در سطح خرد تو سط نورپردازي میباشد که در نهایت موجب میگردد تا شهروندان همانطور که از فضاهاي شهري در زمان روز تصاویري در ذهن دارند، تصاویر ذهنی آنها در زمان شب ت شکیل نق شه ذهنی شبانه را داده و خوانایی محیط هاي شهري را ارتقاء دهد این امر باعث میگردد تا به دنبال حضور مثبت شهروندان در فضاهاي شهري در اثر تعامل شهروندان با یکدیگر، و شهروندان با فضاهاي شهري، رویدادها و فعالیتهایی شکل میگیرد که به ایجاد خاطره منجر می شود و فضاهاي شهري شبانه زنده میگردند. به این ترتیب پدیدههایی ایجاد گشته که تاثیر خاص بر مخاطب میگذارند و از این طریق فضاهاي شهري داراي هویت میشوند.

کلمات کلیدي: خوانایی، مدیریت منظر، نورپردازي، هویت.

مقدمه

نورپردازي عرصه هاي عمومی و فضاهاي شهري این فرصت را در اختیار قرار میدهد تا این فضاها به میزان مورد نظر و به طور هنرمندانه روشــن و مابقی صــحنه محو شــود تا فضــاهاي عمومی همانند ظرفی حاوي حیات اجتماعی شــبانه در عالی ترین شــکل به نمایش درآید.

برعکس نور روز که نیازمند مهار و کنترل است نور در شب نیازمند آفرینش و هدایت است به کمک نور کالبدها را به نمایش گذاشته، فضا و منظر شـبانه را بازسـازي نموده، به شـکل متفاوت تري از زمان روز میآفرینیم و مطابق با نیاز فعالیتی شـهروندان روشـنایی میدهیم. جلوه تابناك و نورپردازي ساختمانهاي پیرامون فضاهاي عمومی در شب بر شخصیت و اتمسفر فضا میافزاید (لنگ، .(2005 در این راستا لزوم مدیریت منظر شبانه در جهت هدفمند نمودن نورپردازي از سطوح راهبردي تا سطح فضاي شهري احساس میگردد تا بدین وسیله هر عملی در این زمینه به انسجام بصري و خوانایی و هویت شهر کمک نماید و از ایجاد اغتشاش و آلودگی نوري در آن جلوگیري به عمل آید. به طور معمول در شهرهایی همچون پاریس طرح جامع نورپردازي جهت مدیریت و سازماندهی نورپردازي تدوین شده که در این پژوهش علاوه بر استفاده نمودن از تجربیات این نمونه به معرفی سازمان فضایی شبانه (که منظر شبانه شهرها را توسط نورپردازي سامان میدهد) و اصول ایجاد آن پرداخته خواهد شد.

نورپردازي

نورپردازي مفهومی است میان رشتهاي که با مفاهیم و حیطههاي پیچیدهاي از انواع رشتههاي علوم انسانی و هنري سروکار دارد. میتوان گفت این مفهوم عبارت است از طراحی نور کیفی و هنرمندانه یک بنا یا فضا که به جنبههاي کیفی، احساسی، فرمال و زیباشناختی بستگی بیشتري دارد تا ا ستانداردها و اندازههاي میزان روشنایی. به هر حال دو مفهوم روشنایی و نورپردازي ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند و عملا جدایی آنها در بسیاري مواقع امکانپذیر و مطلوب نمیباشد.(حبیبی، .(1390

نورپردازي شهري:

روشنایی فضاي خارج، به سرعت و در دهههاي آغازین قرن نوزدهم، بیشتر به صورت چراغهاي گازي در تمام کلانشهرهاي اروپایی براي خود جا باز کرد. این کار، شـبهنگام و با هدف تأمین امنیت عمومی انجام میشـد که در این دوران از نظر اقتصـادي، آشـکارا از نورپردازي موقتی پرهزینه و پرزرق و برق متمایز می شد. من شأ تعیین کننده، براي رو شنایی ف ضاي خارجی در قرن نوزدهم، از یک سو روند پی شرفت فنی چراغ هاي الکتریکی و از سوي دیگر تĤثیر زیاد آن بر فناوري روشنایی در زمینه برگزاري نمایشگاه هاي بزرگ جهانی بود. همزمان نور بر اساس اصول معماري به سیماي شهر و طراحی میدان هاي شهري اضافه شد(یورگن کنیرش و فریدون قریب، .(1392 بخش عمدهاي از درك هویت شهر وابسته به نورپردازي فضاهاي شهري است که از طریق آن میتوان به خوانایی شهر کمک کرد، در شهر نمادپردازي کرد، به ایمنی ف ضاهاي شهري افزود، به شهر رنگ تعلق داد و در نهایت، شهري جذاب و قابل سکونت را براي شهروندان ایجاد کرد. نور در طراحی سـیماي شـهر داراي کیفیات و ویژگیهاي متفاوت از قبیل اطلاع رسـانی، شـناسـاندن مناطق و محلات، افزایش بار هویتی مراکز، نمایان کردن نشانهها، میراث فرهنگی و فضاهاي شهري همچون پیادهراهها و میادین است.

نکته کلیدي در شکل دادن به یک ف ضاي جمعی شناخت فرهنگ مخاطبین آن ف ضا ست و از آنجا که اکثریت ا ستفاده کنندگان ف ضاهاي شهري پس از تاریکی جوانان و گردشگران میباشند، توجه ویژه اي به فضاهاي جمعی و رخدادها و رویدادهاي نوري مشترك براي عموم مردم بایستی شود. جنانچه استفاده راحت تر و بیشتر از فضاي شهري مورد نظر باشد اثرات چرخه شب و روز، فصول سال و در نتیجه آنها چرخههاي فعالیت انسانی بایستی شناخته شود(کرمونا، .(1388

نورپردازي تعاملی:

طراحی تعاملی گرایش جدیدي اســت که به تدریج با پیشــبرد تکنولوژي در نورپردازي، به نحوه و کیفیت طراحی براي روشــنایی نیز اهمیت داده شد، پاي هنرمندان مختلف به این حوزه گ شوده و بحث ح ضور مخاطب به عنوان تولید کننده اثر و نه تف سیرکننده آن در این حوزه نیز مطرح شـد. رویکرد این نوع طراحی، تغییر تمرکز از خود اشـیاء به رفتاري اسـت که در حین اسـتفاده بروز داده میشـود. از این رو با نظر به ارتباط تصـویري خود اثر و مخاطب و توجه به امکاناتی که علوم رایانهاي در این زمینه فراهم میآورد، ارتباط عمیقی با روانشــناســی ادراکی مخاطب از محیط و علوم رایانهاي در این زمینه فراهم میآورد، ارتباط عمیقی با روان شنا سی ادراکی مخاطب از محیط و علوم رایانهاي دارد.

دلیل اصلی استفاده از نورپردازي تعاملی برخورداري از پتانسیل بالا در سرزنده کردن محیط به عنوان یک عنصر مهیج در محیط است، علاوه بر آن امکان روایت یک پیام یا داســتان در محیط شــهري را فراهم میآورد. از اولین پروژههاي اجرایی در این زمینه میتوان به پروژه"اینتر اکتیو"1 در لوسآنجلس ا شاره نمود. در این پروژه کفپوشهاي خطوط عابر پیاده مجهز به سن سورهایی ا ست که ن سبت به حرکت عابراین حساس بوده و در اثر عبور آنها روشن شده و تغییر رنگ میدهد. این تغییر رنگ کفپوش که در غالب رنگ قرمز خودنمایی میکند شهروندان را به عبور از خط عابر پیاده ترغیب می سازد. شاید در دریافت اول بتوان آن را به عنوان سرگرمی دان ست که سبب جذب بی شتر مخاطبان میشود اما در حقیقت طراح فضایی خلق کرده است که با حضور مخاطب معنا مییابد. همچنین مخاطب با دریافت ارتباط بین خود و فضا به درك متفاوتی از آن نائل میگردد.
نورخراش ملبورن:
نمونه یک پروژه نورپردازي خلاقانه و نقطه آغازي در خلق یک فضـاي جمعی متفاوت با رویکرد تعاملی اسـت که در شـهر ملبورن اسـترالیا براي فستیوالی به نام رنگینکمان طراحی شد. این پروژه با فضاي هرمی شفاف از جنس شبکههاي توري و مدولار، در فضاي شهري پلازا

مانند مکانیابی شـده اسـت. سـاختار این پروژه با بهرهگیري از تکنولوژي گرافیک سـه بعدي ویژه"رییل تایم"2، پیروي از حرکت انسـانها عکسالعملهایی از جنس تغییر نور، رنگ، صدا را بسته به حرکتهاي مختلف مخاطبان فضا در محیط اطرافشان ن شان میدهد. از اهداف این طراحی هویت بخشی به پلازا (تصویر(1، ایجاد پویایی و هیجان، خوانایی فضاي شهري در شب را به واسطه نمادین ساختن این هرم ممکن ساخته، و بداعت در طراحی را سبب شده است.

تصویر -1بداعت در طراحی- نورخراش – میدان فدراسیون ملبورن

آلودگی نوري:

رشــد تکنولوژي در عین حال که موجب زندگی بهتر و ارتقاء ســطح کیفی زندگی شــده اســت، آلودگیهاي زیســتمحیطی و آثار مخرب بر سلامتی جسمی و روحی انسان را در پی داشته است. یکی از انواع آلودگیها، آلودگی نوري است. آلودگی نوري چه از جنبه زیست محیطی و چه به لحاظ اجتماعی و اقت صادي در ت ضاد با تو سعه پایدار میبا شد. به همین دلیل در صورتی که طراح نور در طراحی خود به این عوامل توجه نکند، ضررهاي جبرانناپذیري را ایجاد خواهد نمود. پس شناخت عوامل مؤثر بر ایجاد آلودگی نوري و در نظر گرفتن آن در طراحی از وظایف طراح نور میباشد. آلودگی نوري بیانی از افزایش بیش از اندازه نورهاي مصنوعی ساخته دست بشر است (تصویر (2، (نک، صادقی، نائینی وجعفري، .(1378 نور خروجی از منبع نور را بر اساس مطلوب یا نامطلوب بودن آن میتوان به چند بخش تقسیم کرد:

• نور قابل استفاده؛ مقداري از نور خروجی که محدوده مورد نیاز را پوشش میدهد.

• سرریز نور؛ مقداري از نور خروجی که به سمت پایین هدایت میشود، ولی خارج از محدوده مورد نظر است.

• تجاوز نوري؛ مقداري از نور خروجی که وارد محدودههایی خارج از حد تعیین شــده میشود.

• نور مزاحم؛ نوري که در غیر مورد اســتفاده خود به کار گرفته میشــود (شــهري،

.(1387

سازمان فضایی شبانه:

نورپردازي و روشنایی شهري در شب از 2 سطح کلان و خرد قابل بررسی میباشد:

نورپردازي در سطح کلان

شامل نورپردازي استراکچر اصلی سازمان عرصههاي همگانی شهر میباشد که در تعیین و تشخیص نقشه ذهنی شهروندان در شب نقش اساسی داشته و موجب خوانایی شهر در شب براي شهروندان میباشد (تصویر(3، (ذکاوت، .(1391

تصویر -3 ساختار سازمان عرصههاي همگانی لندن در شب به وسیله

نورپردازي گرهها و مسیرهاي اصلی

در مدیریت منظر بصري استراتژیک و سطح کلان در شب حفاظت از دیدهاي استراتژیک از نقاط ارتفاعی و تپه ماهورهاي درون شهري به سمت شهر نیز بسیار حائز اهمیت بوده و میتوانند ایجاد کننده عرصههاي همگانی سرزنده در بازه زمانی نیمه دوم روز باشند. به طور مثال یکی از دلایلی که مردم تهران علارغم نبود ساختار سازمان یافته نورانی شهر به بام تهران میروند وجود دید گ سترده به شهر در شب

میبا شد. اینگونه مکانها به لحاظ هویت ارتفاعی شان قابلیت تبدیل به عر صههاي همگانی سرزنده در شب را دارا میبا شند. این وی ستاها (تصویر (4 ارتباط بصري میان مکانها را برقرار میکنند و موجب افزایش خوانایی شهر میشوند .(Thomas Telford, 2000)

نورپردازي در سطح خرد:

نورپردازي در سطح خرد با یکی از 4 هدف زیر انجام میگیرد:
• نورپردازي با هدف خوانایی در سطح فضاي شهري

• نورپردازي با هدف زیبایی منظر

• نورپردازي با هدف زیبایی کیفیتهاي سیماي شهري

• نورپردازي با هدف ایمنی و امنیت

تصویرید -4 د به بندر ادینبراو از نقطه ارتفاعی شهر

نورپردازي با هدف خوانایی محیطهاي شهري:

بنتلی خوانایی را کیفیتی میداند که موجب قابل درك شدن یک مکان میگردد. خوانایی را در دو سطح فرم کالبدي و الگوهاي فعالیت واجد اهمیت میداند و این دو عامل را در کنار هم براي ر سیدن به کیفیت خوانایی لازم میداند. کتاب به کمک طراحی3 نیز خوانایی را این چنین تعریف مینماید: مکانی که از یک تصویر ذهنی واضح و قابل فهم برخوردار است. کمیسیون معماري و محیط مصنوع نیز خوانایی را یکی از اهداف طراحی شهري عنوان نموده و مکانی را که تصویر واضحی داشته و به آسانی قابل فهم باشد را خوانا میداند. نشانه ها، دروازه ها و نقاط مرجع به مردم کمک میکند تا راه خود را بیابند. بدیهی است که در بازه زمانی مورد نظر این پژوهش خوانایی تمام این عناصر به کمک نورپردازي مناسب ممکن خواهد بود. بنابراین خوانایی کالبدي در شب به واسطه نورپردازي مناسب میسر خواهد بود. به گفته لینچ که خوانایی را سهولت ادراك مکان تو سط افراد تعریف میکند، پنج عن صر گره، راه، لبه، ن شانه، و حوزه را عوامل خوانایی بخ شی در ت صور ذهنی مردم میداند. نورپردازي مناسب در شب به مدیریت بصري شهر این فرصت را می دهد تا مناظر استراتژیک و کلیه عرصه هاي مطلوب منظر را برجسته نماید. از دیگر کاربردهاي نورپردازي در شب می توان به برجستگی عناصر سازمان فضائی و نشانه ها در جهت افزایش خوانائی و کمک به حس جهتیابی شهروندان اشاره نمود (ذکاوت، .(1391

نورپردازي نادرست می تواند همه تاریخ و حافظه تاریخی شهر را از بنا و نشانه ها بزداید و نشانه و نماد را آرام آرام از خاطره ها محو کند. بنا و نشانه در شب بیش از آنکه نقشی عملکردي و فعالیتی داشته باشند جنبه اي آرایه اي و تزئینی می یابند (حبیبی، .(1390
نورپردازي نشـانهها در سـطح فضـاي شـهري، نورپردازي لبهها (تصـویر (5 (همچون لبههاي اکولوژیک مثل لبههاي آب،در شـب) گرهها و مسیرهاي شبکه عرصههاي همگانی همگی در خوانایی بخشی محیط شهري در شب مؤثر میباشند.

تصویر -5 نورپردازي لبههاي آب، نشانهها- لندن

نورپردازي با هدف زیبایی و جذابیت منظر:

کیفیتهاي ب صري عر صه عمومی دربرگیرنده دامنه گ ستردهاي از عنا صر و محیطهاي قابل رؤیت میبا شد. این دامنه شامل عنا صر محیط م صنوع و محیط طبیعی ا ست، از دیدگاه یان گل4 آنچه که شــهروندان را تشــویق به حضــور در فضــاهاي شــهري و عرصــههاي عمومی مینماید و سبب میگردد این حضور از نوع فعالیت ضروري به گونههاي فعالیتی اختیاري ارتقاء یابد کیفیت و جاذبههاي عر صه عمومی ا ست. مهمترین بعد از جاذبههاي محیطی کیفیتهاي بصري فضاهاي شهري است. درختان خیابان و نورپردازي آنها میتواند نشانگر شخصیت و اهمیت نســبی و مطلوب هر مســیر باشــند بنابریان نورپردازي عناصر مصنوع و طبیعی نیز بـه جـذابیـتهـاي محیط میافزایــد.

نورپردازي مجســمهها و نمادها و فوارهها و هنرهاي همگانی با نور به جذابیت و زیبایی منظر محیط کمک مینماید (تصویر 6 و.(7