بخشی از مقاله
چکیده
هدایت هیدرولیکی بالا، قابلیت انتقال و ناهمگنی و آنایزوتروپی شدید آبخوانهای کارستی، آسیبپذیری آنها را در مقابل آلایندهها - فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی - افزایش میدهد به طوری که ممکن است در زمانی اندک، حجم قابل توجهی از منابع آب اینگونه آبخوانها در خطر آلودگی قرار گیرد. تخریب و آلودگی منابع کارست در ایران رو به افزایش است و بنابراین انجام تحقیقات و ارائه برنامه اجرایی برای حفاظت از منابع کارستی را باید جدی تلقی نمود. از این رو، حساسیت آبخوان کارستی تنگه کناره یاسوج به آلودگی ناشی از تخلیه زباله شهر و حومه یاسوج با استفاده از روش تعیین آسیبپذیری COP مورد بررسی قرار گرفت.
میزان آسیبپذیری آبخوان کارستی منطقه بین 0/6 تا 4/2 محاسبه گردید که نشان دهنده دامنه آسیبپذیری خیلی کم تا زیاد است به طوری که مساحت طبقه با اسیبپذیری زیاد با سطحی معادل 138 هکتار بر روی سازند دوره کواترنر و مساحت محدوده با طبقه آسیبپذیری متوس 6845 هکتار که عمدتا بر روی سازند آسماری، قرار گرفته است؛ همچنین بیشترین مساحت طبقه با آسیبپذیری کم با سطح 1884 هکتاری اساسا بر روی سازندهای پابده، گورپی و رازک واقع شده است.
درصد مساحت طبقات آسیبپذیر از زیاد به کم به ترتیب 1/6، 77/1 و 21/2 می-باشد. سپس با تهیه نقشه زونبندی حفاظتی آبخوان بر اساس نقشه آسیب-پذیری، مشخص شد که هر چند محل تخلیه زباله شهر یاسوج در زون 3 حفاظت - آسیبپذیری کم - قرار گرفته است، با این وجود، احتمال آلودگی آبخوان کارستی و در نتیجه آلودگی آب پمپاژی از چاههای شرب، بسیار زیاد میباشد. بنابراین لازم است که در این مورد بازنگری و توجه ویژهای اعمال گردد.
مقدمه
ماهیت کارست به گونهای است که همواره خطرپذیری زیادی را در ارتباط با هر گونه فعالیت انسانی که با آن سروکار داشته باشد را به دنبال دارد. آبخوان کارستی و سفره آب زیرزمینی محی های درز و شکافدار بر خلاف آبخوان محی های متخلخل، خودپالایی بسیار کمی دارند؛ به عبارت دیگر هر گونه آلودگی در سفره آب زیرزمینی کارستی سریعا گسترش مییابد. در واقع، شرای ویژه هیدرودینامیکی حاکم بر آبخوانهای کارستی سبب ایجاد تفاوت شدید بین این آبخوانها و آبخوانهای آبرفتی شده است. بالا بودن قابلیت هدایت هیدرولیکی، قابلیت انتقال و ناهمگنی و آنایزوتروپی شدید آبخوانهای کارستی، آسیبپذیری آنها را در مقابل آلایندهها - فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی - افزایش میدهد به طوری که ممکن است در زمانی اندک، حجم قابل توجهی از منابع آب اینگونه آبخوانها در خطر آلودگی قرار گیرد.
به طوری که گاهی مواقع، آبخوان کارستی در ازای بارشهای بسیار تند - اغلب بالای 30 میلیمتر - ، در فاصله زمانی بین 10 تا 15 ساعت واکنش نشان میدهد که حتی در بعضی موارد کمتر از این زمان نیز به وقوع میپیوندد. طی فصل مرطوب زمستان، واکنش آبخوان به بارندگی به صورت کاملا واضح، نمایان میشود؛ به طوری که با بارش زیاد باران، واکنش سطح آب زیرزمینی در کمتر از 4 ساعت را به همراه دارد که موجب افزایش بسیار سریع سطح آب زیرزمینی میشود.
در محی متخلخل، انتقال باکتریایی با جذب باکتریها به ماتریکس رسوب کاهش مییابد. در حالی که در سفرههای کارستی، رسوب متحرک بوده و از این رو میتواند به عنوان وسیلهای برای حمل و انتقال آلودگیهای جذب شده از جمله باکتریها عمل نماید. بعلاوه، سفرههای کارستی سایر ویژگی-هایی را که ارتباط زیادی به بررسی آلودگی باکتریایی دارد را نشان می-دهد: اول، غالبا در سفرههای کارستی ارتباط مستقیم و سریعی بین آب سطحی و آب زیرزمینی برقرار است.
دوم، کارست بسیار ناهمگن است؛ چاههای حفره شده در آن ممکن است تنها در فاصله چند متری رفتار هیدروژئولوژیکی بسیار متفاوتی را بروز دهند که نشان میدهد چاهها می-توانند درجه مختلفی از آسیبپذیری و حساسیت به آلودگی میکروبیولوژیک داشته باشند. سوم، کیفیت آب در کارست میتواند به طور قابل توجهی طی دورههای زمانی کوتاه تغییر کند؛ ممکن است نمونهبرداری فصلی، هفتگی یا حتی روزانه برای توصیف وقایع آلودگی کافی نباشد - ساسوسکی و مایلرویی1، . - 2007 جریان آب در مجاری زیرزمینی مهمترین نوع حرکت آب در کارست است و به شکل جریانهای متمرکز در طول مسیرهای متمایز جریانهای زیرزمینی رخ میهد.
چون کل تخلخل پهنههای کارستی نسبتا کم است و بین 0/7 تا 3 درصد تغییر میکند و ممکن است به طور موضعی بیشتر هم باشد، اگر این تخلخل در هر متر مکعب توده سنگ به طور یکنواخت توزیع شود، حرکت آب در سیستم کارست عملا غیر ممکن خواهد بود. به هر جهت، بررسیهای اخیر به وضوع آشکار نموده است که حرکت خیلی سریع آب در کارست با کمیتهای قابل ملاحظه و با عبور از این سیستم اتفاق میافتد و به این نتیجه میرسیم که آب از طریق مجاری با ابعاد بزرگ جریان پیدا مینماید - آغاسی و افراسیابیان، . - 1378
به طور کلی، سرعت حرکت آب در آبخوان کارستی، علاوه بر وضعیت زمین ساخت - درزهها و سطوح لایهبندی، چینها، گسلها، شکستگیها - و ژئومرفولوژیک، با شرای هیدرولوژیک منطقه نیز متناسب است؛ به طوری که در فصل خشک که سطح سفره آب زیرزمینی پایین است، حرکت آب در سیستم کارستیک آرام میباشد و برعکس در زمستان که تراز آب و حجم ورودی بالا است، جریان آب در آبخوان بسیار سریع خواهد بود.
تخریب و آلودگی منابع کارست در ایران رو به افزایش است و بنابراین انجام تحقیقات و ارائه برنامه اجرایی برای حفاظت از منابع کارستی را باید جدی تلقی نمود. از این رو، این مقاله سعی بر آن دارد تا با تعیین شدت آسیبپذیری آبخوان کارستی تنگه کناره یاسوج با استفاده از روش COP - ویاز2 و همکاران، - 2006، احتمال آلودگی آبخوان را به سبب تخلیه زباله شهر یاسوج و حومه مورد بررسی قرار دهد.
مواد و روش ها
- منطقه مورد مطالعه
منطقه تنگه کناره در جنوب شرقی شهر یاسوج با مختصات جغرافیایی 51 30 41 تا 51 40 17 طول شرقی 30 30 55 تا و 32 14 30 عرض شمالی، واقع شده است - شکل . - 1 این محدوده یکی از زیرحوزه-های رودخانه بشار یاسوج بوده که در نهایت به کارون بزرگ میپیوند. تنگه کناره یاسوج عموما از سازندهای کربناته و کارستی تشکیل شده و یکی از مهمترین منابع تامین آب شرب شهر یاسوج میباشد به طوری که توس چندین حلقه چاه عمیق بخشی از آب شهری مورد نیاز پمپاژ میشود و همچنین دو چشمه دائمی موجود در ناحیه با نام پریکدان و سرابتاوه جهت مصرف روستائیان و عشایر مورد استفاده قرار میگیرد. این محدوده، چندین روستاها و ابنیه را دربرمیگیرد که مهمترین آنها را میتوان روستای پریکدان، چاههای آب شرب یاسوج، سد مخزنی شاهقاسم و محل دفن زبالههای شهر یاسوج دانست.
