بخشی از مقاله
چکیده
شناسایی رودخانهها و مجراهای جریانی و ارزیابی رفتار آنها و در این میان ژئومورفولوژی با توجه به ماهیت مطالعاتی سیستمی و مقایسهای خود، نقش مهمی را در شناسایی مورفولوژی و الگوی رودخانهای - ابعاد، نوع و شکل هندسی کانال - ایفا میکند. در مطالعه فرسایش ساحل و بستر رودخانه دستیابی به اطلاعات مربوط به جنس رسوبات بستر در طول رودخانه ضروری استخصوصاً. اینکه از جمله پارامترهای موردنیاز در بررسی متغیرهای مؤثر بر الگوی رودخانه مورد مطالعه، جنس بستر میباشد. در این مقوله تحلیل عوامل مؤثر در تغییرات مواد بستر و کنارههای رودخانه گادر مورد بررسی واقع گردید. نتایج حاکی از آن است که تأثیر عوامل مؤثر در تمام بازهها به طور یکسان عمل نکرده است که در بازه دوم و سوم به دلیل غلبه بار بستری درشت دانه، تغییرات بسیار زیاد بوده و بیشترین تغییرات در عرض بستر رودخانه بوده و رودخانه حالت شریانی پیدا کرده است.
کلیدواژه: رودخانه گادر، ژئومورفولوژی رودخانه.
مقدمه
مواد بستر و کناره رودخانه نقش مؤثری در تغییرات ریختشناسی رودخانه ایفا میکنند. رودخانههایی با مواد بستر ریزدانه نسبت به تغییرات آبدهی و بار رسوبی حساسیت بیشتری از خود نشان میدهند - پترسون1، . - 2006 در بعضی رودخانههای مناطق نیمه کوهستانی و حوضههایی که دارای بارکف زیاد و درشتدانه هستند، مواد آبرفتی شنی و درشتدانه بهصورت یکلایه ضخیم یا سطحی روی سنگ کف یا لایه تحتالارضی ماسهای و ریزدانه قرار دارند که در مواقع پرآبی بهصورت یکلایه مقاوم در برابر آب شستگی عمل کرده و میزان بارکف را محدود میکند - هی، . - 1365 این پدیده سبب ایجاد فرسایش در دیوارههای کانال جریان و افزایش نسبت عرض به عمق رودخانه شده و تغییرات عرضی رودخانه را افزایش می-دهد.
در زمینه تغییرات ژئومورفولوژیکی رودخانه مطالعاتی در خارج و داخل کشور انجام شده که در زیر به تعدادی از آنها اشاره شده است. الرو - 2009 - با بررسی تغییرات کانال و مدیریت دشت سیلابی و مئاندرهای رودخانه ابرو در اسپانیا شاهد تغییرات قابل توجهی در مورفولوژی کانال و بار بستر، پوشش گیاهی ساحلی و دشت سیلابی در بیش از 80 سال گذشته بود. تغییرات چشمگیری که توسط دخالتهای انسانی انجام شده، کاهش زیادی در منطقه ساحلی تحت پوشش آب نشان داده است و به طور کلی به این نتیجه رسید که تغییرات کاربری اراضی در کل حوضه، ساخت سیل بندها در کانال اصلی و تغییر سیستم رودخانه نیاز به یک برنامه ریزی و مدیریت درست برای بهبود و کاهش خطر را نشان میدهد.
واید - - 2010 آثار برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه را به سه دسته مورفولوژیک، اکولوژیک و هیدرولوژیک تقسیم بندی کرده است. البته وی معتقد است مسائل اکولوژیک و هیدرولوژیک مسائلی عرضی هستند که در پی ایجاد تغییرات مورفولوژیک رخ میدهند. رستمی و همکاران - - 2011 تأثیر میزان چسبندگی مواد بستر را بر نرخ کنش و انتقال بار با انجام آزمایشهایی در یک علوم آزمایشگاهی بررسی کردند و رابطهای تحلیلی برای میزان رسوب انتقال یافته ارائه نمودند .
در فرمول به دست آمده عدد رینولدز، شیب و d50/y ارتباط مستقیم با میزان رسوب انتقالی و عدد فرود و درصد رس ارتباط معکوس دارند. کریکی و همکاران - 2015 - به بررسی تغییرات مورفولوژیکی رودخانه تارو در شمال ایتالیا در دو قرن اخیر پرداختند. به طور کلی با بهره گیری از تجزیه و تحلیل پارامترهای مورفولوژیک و مستندات تاریخی مثل نقشه و عکسهای هوایی، شناسایی تغییرات کانال نشان داد که بیشترین تغییرات را ایجاد کرده است و باعث تنگ شدگی مقطع کانال رودخانه به دلیل استفاده از بستر رودخانه برای مقاصد کشاورزی و صنعتی، ساخت پلهای متعدد و ساحل سازی شده است.
مقصودی و همکاران - 1393 - به بررسی نقش دادههای مورفومتری در پیشبینی هیدرو گراف سیلاب رودخانه گادر پرداختند و به این نتیجه رسیدند که با توجه به ویژگیهای مورفومتری حوضه و ازآنجاکه حوضه گادر یک حوضهنسبتاً کشیده است و زمان تمرکز آن 5/26 می-باشد بنابراین هیدرو گراف سیل در دوره بازگشت کوتاه شکل خوابیدهتری دارد و در دوره بازگشت طولانیتر هیدرو گراف سیل شکل تیزتری به خود میگیرد درنتیجه لازم است در زمینه پیشبینی سیلاب و برنامهریزیها، مطالعات بیشتری بر روی عوامل مورفومتری حوضههای آبخیز صورت گیرد. محمدخان و همکاران - - 1395 به بررسی پیامدهای برداشت شن و ماسه بر مورفولوژی رودخانه در رودخانه ده بالا –کرمان پرداختند.
نتایج نشان داد که در مجموع میزان تغییرات مورفولوژی رودخانه اندک بوده و ممکن است به علت وجود شن و ماسه زیاد اثرات برداشت مصالح کوتاه مدت بوده باشد اما به علت روندکاهشی بارش و کاهش آورد رسوبی لزوم احتیاط بیشتر در میزان برداشت شن و ماسه ضروری میباشد. حسین زاده و همکاران - - 1395 به مطالعه تغییرات ژئومورفولوژی بستر رودخانه کارون و علل آن پرداختند. نتایج حاصل از بررسیها نشان داد که طی 57 سال تغییرات چشمگیری در مورفولوژی رودخانه از جمله تغییر در عرض رودخانه به ویژه در محدوده شهر اهواز، تغییر در مئاندرها و ایجاد جزایر رسوبی به وجود آمده است؛ و به طور کلی انسان و دخالتهای آن مهمترین عامل تغییرات مورفولوژی بستر رودخانه کارون میباشد. هدف اصلی در این مطالعه تحلیل عوامل تأثیرگذار در تغییرات ژئومورفولوژیکی مواد بستر و کناره رودخانه گادر میباشد.
موقعیت منطقه مورد مطالعه
حوضه آبریز رودخانه گادر در شمال غرب کشور و در جنوب استان آذربایجان غربی قرارگرفته است. رودخانه گادر از رودخانههای مرزی غرب کشور است که یکی از پرآبترین زیر حوضههای حوضه آبریز دریاچه ارومیه میباشد. حوضه آبریز رودخانه گادر از دو رشتهکوه تقراًیب موازی باهم تشکیلشده است که رودخانه در همین راستا در جریان میباشد. رشتهکوههای بخش غربی در مرز ایران و عراق واقعشدهاند و رشتهکوههای بخش شرقی بهعنوان خط تقسیم مرز حوضه گادر با حوضه زرینهرود و مهاباد میباشند. رودخانه گادر از لحاظ موقعیت و جایگاه جغرافیایی بین ́4536° تا ́1037° عرض شمالی و ́4244° الی ́4145° دقیقه طولی شرقی قرارگرفته است.
مساحت این حوضه برابر با 2086/92 کیلومترمربع و محیط آن برابر با 239/6 کیلومتر میباشد. حوضه گادریک حوضه نسبتاً کشیده است و زمان تمرکز آن 5/26 میباشد - مقصودی و همکاران، . - 1393 بیشترین ارتفاع محدوده کوه دالامپر با ارتفاع 3451 متر است. از سایر کوهها و ارتفاعات منطقه میتوان به کوه کیلهشین، بز سینا و برده زرد اشاره نمود. حوضه آبخیز رودخانه گادر و زهکش اصلی آن از ارتفاعات شمال و غرب اشنویه سرچشمه گرفته و پس از طی کردن ارتفاعات وارد دشت آبرفتی اشنویه شده که با عبور از این دشت حاصلخیز وارد رودخانه مهاباد شده و در نهایت به دریاچه ارومیه منتهی میشود - شکل . - 1
