بخشی از مقاله
چکیده:
زمینساخت نمکی به عنوان یک پدیده مهم ناشی از نفوذ نهشته های هرمز و سازند گچساران در پهنه زاگرس، در فروبار دزفول به دلیل نبودن بیرون زدگی نهشته های هرمز، کمتر بررسی شده است. سازند گچساران به دلیل ویژگیهای بی مانند چینه شناختی و مکانیکی خود یکی از مهمترین سازنده ای پهنه زاگرس چین خورده است.
با توجه به نقش این سازند از دو دیدگاه آب بندی و پایداری در مطالعات سد سازی، در این نوشتار بر پایه برداشتهای صحرائی و تحلیلهای ریخت شناختی و ساختاری، نقش زمینساخت نمکی در هیدروژئولوژی دریاچه سد مخزنی گتوند علیا در استان خوزستان و نیز احتمال نشت از آن بررسی می شود. نتیجه ارزیابی نشان می دهد که سامانه شکستگی در پیرامون دریاچه سد دارای دو روند شمال خاوری- جنوب باختری و خاوری- باختری است که روند نخست به طور عمده راستای فشارش اصلی و روند دوم، راستای فشارش محلی ناشی از گسلش راندگی را به نمایش می گذارد.
بر این، وجود روند بارز شمالی- جنوبی یا روند عربی نیز نقش چشمگیری در نفوذ توده نمکی عنبل به عنوان تنها توده سوراخ کننده در پهنه زاگرس در محدوده دریاچه سد داشته است. با توجه به روند آبراهه ها و سامانه شکستگی در بخش جنوبی توده و در کرانه خاوری و جنوبی رودخانه کارون و گسترش آنها به سوی دشتهای پائین دست، توانائی ذاتی نشت آب از دریاچه سد به ویژه در صورت وجود کارست تبخیری و فروشوئی در بخشهای زیرین توده نمکی عنبل وجود دارد که نیاز به بررسی بیشتر دارد.
واژه های کلیدی: زمینساخت نمکی، سازند گچساران، سامانه شکستگی، نشت ،سد گتوند علیا
مقدمه :
زمین ساخت نمکی به عنوان یک پدیده مهم در پهنه زاگرس بویژه در بخش خاوری گسل راستالغز کازرون که با نفوذ نهشته های هرمز و سازند گچساران همراه بوده، شناخته شده است. بر پایه رفتار شناسی سنگها، این دو سازند به ترتیب در گروه متحرک زیرین و متحرک بالایی رده بندی شده اند. این دو سازند را خاستگاه بنیادین زمینساخت نمکی دانسته اند - Edgell, 1996 - هر چند بر پایه پژوهش های نوین، سازند های کم قوام دیگری - Sherkati & Letouzey, 2004 - نیز می توانند به عنوان ترازهای جدایشی میانی نقش گروه متحرک را داشته باشند.
هرچند زمینساخت نمکی در پهنه چین خورده - رانده زاگرس جایگاه ویژه ای دارد، اما در پهنه فروبار دزفول به دلیل نبودن بیرون زدگی نهشته های هرمز، پژوهش کمتری بر روی این پدیده بویژه از دیدگاه سد سازی انجام یافته است. برخی از پژوهشگران با توجه به نبودن گنبدهای نمکی در باختر گسل کازرون
Berberian, 1976 -
؛ - Talbot & Alavi, 1996، این گسل را مرز باختری حوضه نمکی زاگرس انگاشته اند ، ولی برخی - Hessami, et al., 2001 - نبود گنبدهای نمکی در این بخش از زاگرس را دلیل بر نبود نمک هرمز در ژرفا نمیدانند و بر این باورند که شمار کمتر گسل های راستا لغز و همچنین بازشدگی کم این گسلها در بخش شمال باختری زاگرس، از حرکت نمک هرمز به سمت بالا و شکل گیری گنبد نمکی جلوگیری کرده است. برخی نیز به وجود نمک هرمز در فارس و لرستان و نبودن آن در فروبار دزفول بر پایه وضعیت چینخوردگی متفاوت آن با نواحی فارس و لرستان اشاره کرده اند . - Ghazban, 2007 -
برخی نیز به وجود نمک هرمز در فارس و لرستان و نبودن آن در فروبار دزفول بر پایه وضعیت چینخوردگی متفاوت آن با نواحی فارس و لرستان اشاره کرده اند . - Ghazban, 2007 - باید یادآوری کرد که توده نمکی عنبل که موضوع این پژوهش است تنها توده نمکی نفوذی بخش باختری گسل کازرون است که با سازوکار سوراخ کنندگی - piercement - شکل گرفته است . - Edgell, 1996 -
سازند گچساران به عنوان یک سازند تبخیری توانمند برای گسترش سیماهای کارستی - Barjasteh, 2001 - از دیدگاه کارست تبخیری - evaporite karst - جایگاه بی مانندی در میان سازندهای پهنه زاگرس چین- خورده دارد - برجسته و رجب پور، - 1379 و چنانکه گفته شد نقش چشمگیری در زمینساخت نمکی در پهنه فروبار دزفول - Bahroudi and Koyi, 2003 - بازی می کند.
با توجه به نقش این سازند از دو دیدگاه آب بندی و پایداری در مطالعات سد سازی، در این نوشتار بر پایه برداشتهای صحرائی و تحلیلهای ریخت شناختی و ساختاری، نقش زمینساخت نمکی منطقه لالی - گتوند در هیدروژئولوژی دریاچه سد مخزنی گتوند علیا در استان خوزستان و نیز احتمال نشت از آن بررسی می شود. منطقه لالی- گتوند در کمربند زاگرس چین خورده جای دارد و روند کلی ساختار ها در این منطقه از الگوی فشارش ناشی از برخورد صفحات ایران و عربستان پیروی میکند . همچنین، از آنجا که این کمربند یکی از مناطق پویای جهان به شمار می آید، آثار این فعالیت را به خوبی میتوان در ویژگی های ریخت شناسی منطقه نیز مشاهده کرد.
موقعیت جغرافیایی منطقه:
سد مخزنی گتوند علیا با دریاچه ای با گنجایش نزدیک به چهار میلیارد متر مکعب در بخش جنوبی رشته کوههای زاگرس، در شمال استان خوزستان و در 28 کیلومتری شمال شهرستان شوشتر بر روی رودخانه ی کارون ساخته شده است . این منطقه در حوضه کارون میانی واقع گردیده است و ارتفاعات آن شامل کوه های چال شه، چرخینه ها، رشته و بردگپ می باشد.
بلندترین نقطه منطقه مورد مطالعه دارای فرازای 1689 متر از سطح دریا است. سد گتوند علیا دومین سد بزرگ مخزنی کشور پس از سد کرخه است و دریاچه آن با درازای بیش از نود کیلومتر با سازند های گچساران، میشان، آغاجاری، لهبری و بختیاری پوشیده شده است. بیرون زدگی سازند گچساران همراه با لایه های ستبر نمکی در کرانه خاوری دریاچه سد که با نام توده نمکی عنبل شناخته شده است از دیدگاه انحلال پذیری و پایداری اهمیت زیادی دارد .
چینه شناسی و لیتولوژی:
در محدوه مورد مطالعه سن سازندهایی که رخنمون دارند مربوط به کرتاسه تا عهد حاضر می باشند که رسوبات آبرفتی عهد حاضر به طور پراکنده در بین سازندهای زمینشناسی محصور شدهاند - مظفر خواه، . - 1388 در پیرامون دریاچه سد، سازندهای بختیاری، آغاجاری - و عضو لهبری - ، میشان و گچساران رخنمون دارند که با توجه به اهمیت سازند گچساران در این پژوهش از توصیف سازندهای دیگر خودداری می شود.
برونزد این سازند در کرانه خاوری رودخانه کارون که در منطقه عنبل در جنوب باختری شهرستان لالی جای دارد، شامل بخشهای2، 3 و 6 است که دارای نهشته های تبخیری - هالیت، انیدریت و ژیپس - ، مارن و عدسی های کنگلومرائی است. معمولا بخش 6 که نزدیکترین برونزد نمک به سازند میشان است تناوبی از انیدریت با مارنهای سرخ رنگ را نشان می دهد. البته با توجه به ساختار ویژه این رخنمون که در بخش بعد خواهد آمد، لایه های رخنمون یافته سازند گچساران در این منطقه تنها مربوط به بخش 6 نیست.
سازند گچساران که متشکل از لایه های ستبر نمک همراه با ژیپس و مارن میباشد در این پهنه رخنمون دارد. سازند گچساران در منطقه لالی به طور هم شیب توسط سازند میشان پوشیده میشود .
