بخشی از مقاله
چکیده
وزش باد در هر منطقهای تابع یکسری عوامل در مقیاسهای مختلف سیارهای، منطقهای و محلی است و عامل اصلی انتقال رطوبت و سایر ویژگیهای هوا از منطقهای به منطقه دیگر است. بادهای حوضه دریاچه ارومیه تحتتأثیر عوامل مختلف دارای پیچیدگی زیاد و تغییرات مکانی و زمانی شدید در جهت و شدت وزش است. روششناسی مطالعه مبتنی بر دادهپردازی و انتخاب روزهای با شرایط بادهای منطقهای در دوره گرم و سرد سال سال بر اساس شرایطی که توده هواهای دوره گرم و سرد سال در این منطقه با خود بهمراه میآورند از دادههای سه ساعتی ایستگاههای هواشناسی - پنج ایستگاه ارومیه، تبریز، خوی، مراغه و مهاباد - است.
در این مطالعه با بهره-گیری از دادههای سه ساعتی جهت و سرعت باد، دما و رطوبت نسبی در ایستگاههای همدیدگرداگرد دریاچه ارومیه به سازوکار شکل گیری بادها در دوره گرم و سرد سال در این منطقه پرداخته شد. در ماههای فصل گرم سال بویژه در ژوئن، ژوئیه و آگوست به دلیل عقبنشینی کامل بادهای غربی به طرف عرضهای بالاتر و همچنین از بین رفتن زبانه پرفشار سیبری، سازوکار شکلگیری بادهای منطقه کاملاً تحت تاثیر عوامل محلی است.
در دوره سرد تسلط بادهای غربی در ماههای اکتبر تا مارس - طی فراز و فرودها، کمفشارها و پرفشارهای مهاجر، چرخندها و واچرخندها، بندالها - بر منطقه است.. نتایج نشاندهنده آن است که دریاچه تأثیر قابلتوجهی در کنترل بادهای منطقه به نسبت ناهمواریها ندارد. چاله دریاچه در کانالیزه کردن بادهای شمالی یا جنوبی منطقه بویژه در رابطه با بادهای محلی نقش دارد. قرارگیری ایران در عرضهای جغرافیایی میانه سبب شده است تا این کشور در طی سال تحتتاثیر چرخندها و واچرخندهایی با منشاهای مختلف و ویژگیهای فیزیکی گوناگون قرار بگیرد.
از طرفی نیز وجود رشته کوههای مرتفع، پستی و بلندیها، منابع آبی مختلف - در اطراف و در داخل کشور - ، پوششهای گیاهی گوناگون، تفاوت در جنس زمین در نقاط مختلف و ... باعث شده است که اقلیم ایران در طی سال تحتتاثیر شرایط محلی، منطقهای و جهانی و به تبع آن سامانههای پرفشار و کم فشار گوناگون قرار بگیرد، از اینرو همواره تحتتاثیر بادهای منطقهای و محلی است. منطقه شمالغرب ایران در حوضه دریاچه ارومیه از تنوع آب و هوایی مختلفی مبتنی بر عوامل منطقهای و محلی برخوردار است.
از میان عناصر مختلف جوی سرعت، جهت و فراوانی بادها در ایستگاههای پیرامون دریاچه تفاوتهای زیادی باهم دارند. مطابق مطالعات علیجانی - 1375 - منطقه شمالغرب ایران اولین منطقه ورودی سامانههای جوی عرضهای میانی و معتدله به ایران است. بیشترین تعداد ورود مراکز چرخند و واچرخند دینامیکی فلات ایران در آن رخ میدهد. بادهای منطقه حوضه دریاچه ارومیه از جنبههای مختلف برای منطقه و حتی کل ایران اهمیت دارد.
بادهای بارانزای غربی و شمال-غربی، بادهای سرد و خشک شرق و شمالشرقی، بادهای گرم جنوبی و بادهای متنوع محلی با ویژگیهای بسیار مهم برای مردم منطقه در بخشهای مختلف اقتصادی و اجتماعی از جمله آنها هستند. بادهای پیرامون دریاچه ارومیه و اثرات رطوبتی و برودتی آن بر پهنه-های پیرامونی در وضع موجود، و توفانهای گردو غبار و شور بعد از خشکی احتمالی دریاچه برای مردم مناطق دوردست نیز اهمیت دارد.
شناخت سازوکار این بادها و مناطق تحتتاثیر آنها از جنبه های مختلف بهداشتی، زیستمحیطی، اقتصادی و غیره مهم میباشد. بنابراین، با توجه به اینکه در حوضه دریاچه ارومیه تاثیر بادهای منطقهای مشاهده میشود، در این پژوهش سعی بر آن است که منشا توده هواهای ورودی به منطقه و موثر بر بادهای منطقهای، تاثیر عوامل محلی در پیرایش بادهای منطقه ای در طی سال و بطورکلی مکانیسم شکلگیری بادهای منطقهای در دوره گرم و سرد سال مورد بررسی قرار گیرد.
داده ها و روش مطالعه
مشخصات دریاچه ارومیه
محدوده مورد مطالعه این پژوهش دریاچه ارومیه است. این دریاچه در مختصات جغرافیایی 37 درجه تا 38/5 درجه عرض شمالی و 45 تا 46 درجه طول شرقی واقع شده است. شکل . - 1 - سطح آن نسبت به سطح دریاهای آزاد، 1300 متر بالاتر قرار دارد. دریاچه ارومیه بیستمین دریاچه بزرگ دنیا و دومین دریاچه شور آن بعد از بحرالمیت محسوب میگردد. این دریاچه بطور متوسط مساحتی در حدود 5100 کیلومتر مربع را در بر میگیرد. حداکثر عمق دریاچه 16 متر و عمق متوسط آن 5 متر میباشد. میانگین طول آن بطور تقریب 140 کیلومتر و پهنای آن بین 16 الی 63 کیلومتر متغیر استو حجم تقریبی آن 31 میلیارد متر مکعب برآورد میگردد.
حوزه آبریز دریاچه مساحتی در حدود 51874 کیلومتر مربع میشدبا . آب دریاچه عمدتاً از رودخانه های زرینه رود، سیمینه رود، گدار، باراندوز، شهرچای، نازلوچای، و زولا تغذیه میگردد. این دریاچه توسط سازمان یونسکو5 بعنوان یک میراث زیست محیطی حفاظت شده به ثبت جهانی رسیده است - بیرکت 19956 ،. - 307 همچنین این دریاچه بعنوان یکی از تالابهای بین المللی - ثبت شده در کنوانسیون رامسر - به ثبت رسیده است و 3/15 درصد از کل مساحت کشور را در بر میگیرد دریاچه ارومیه دارای 102 جزیره بزرگ و کوچک میباشد که عمده ترین آنها عبارتند از: جزیره کبودان - قویون داغی - با 3125 هکتار مساحت، جزیره اشک با 1250 هکتار مساحت، جزیره آزور با 800 هکتار مساحت، جزایر نهگانه - محل تخمگذاری پرندگان - . میانگین نمک محلول در آب دریاچه بین 220 الی 300 میلی گرم در هر لیتر بوده و بر اساس شرایط زمانی و مکانی متفاوت میباشد.
ژئومورفولوژی و اقلیم شناسی
فرایند روششناسی مطالعه در پژوهش حاضر مبتنی بر مطالعات کتابخانهای، روش آماری و تحلیل همدیدی است.×با مطالعه تحقیقهای گذشته که بر روی عناصر اقلیمی، توده هواهای موثر بر منطقه در دوره سرد سال - شکل - 2 و بادهای منطقه ای آن انجام شده بودند، معیارهایی جهت تفکیک بادهای منطقهای مشخص شد، که در ادامه به آنها اشاره خواهد شد. برای انجام تحلیلهای آماری از دادههای روزانه عناصر اقلیمی منطقه - دما، رطوبت نسبی و سمت و سوی باد - طی دوره گرم سالهای 2003 و 2006 پراکندگی مکانی و زمانی رخداد منطقهای مشخص شد, جهت بررسی مکانیسم شکلگیری بادهای منطقهای و پس از مطالعه پژوهشهای قبلی و بررسی منطقه مورد مطالعه معیارهای زیر مشخص شد:
-1 دامنه وزش باد - تداوم وزش باد - : بادهای منطقهای در اثر هجوم توده هواها به منطقه یا استقرار فراز و فرودهای بادهای غربی در روی منطقه گاهی برای چندین روز متوالی تداوم دارند - معصوم پور،. - 1389 بنابراین با بررسی دادههای روزانه باد در روزهایی که جهت وزش باد در طول روز و طی چند روز از یک جهت بوزد، باد منطقهای است . بنابراین باید نقشههای ترازهای بالا نیز باید مورد بررسی قرار بگیرند.
-2 هماهنگی هستههای فشار در سطح زمین با ترازهای بالای جو: برای تفکیک بادهای منطقهای - با هر دو مکانیسم حرارتی و دینامیکی - نقشههای جوی تراز سطح زمین و 700 و 500 هکتوپاسکال میتوانند بهترین امکان بررسی را فراهم نمایند. بطوریکه بادهای با گسترش قائم تا ترازهای 500 و 700 هکتوپاسکال غالبا جزء بادهای منطقهای محسوب میشوند. بنابراین در مقایسه نقشههای سطح زمین با ترازهای بالا در صورت هماهنگی مراکز فشار موثر بر منطقه در سطح زمین با هستههای کم ارتفاع و پرارتفاع در ترازهای بالا، باد منطقهای است.
-3 محل قرارگیری هستههای فشار موثر بر منطقه: در بعضی الگوها از جمله در شرایط قرارگیری زبانه پرفشار سیبری بر روی منطقه نمیتوان تنها با مقایسه نقشه های هواشناسی سطح زمین و ترازهای بالا باد محلی و منطقهای را تفکیک کرد. زیرا هسته پرفشار سیبری که یک پرفشار حرارتی است در سطح زمین گسترش زیادی دارد ولی گسترش قائم آن تنها در صورتیکه خیلی قوی شود، تا سطح 850 هکتوپاسکالی میرسد و در نقشههای ترازهای بالاتر 700 - و 500 هکتوپاسکال - قابل مشاهده نیست . در این موارد باید بررسی نمود که آیا هسته زبانه موثر بر منطقه در محل شکل گرفته یا در خارج از محل است؟ و با توجه به این که هسته پرفشار سیبری در خارج از محل قرار دارد و منطقه وسیعی از آسیا را تحت تاثیر قرار میدهد، باد حاصل از اثر زبانه پرفشار سیبری، باد منطقهای میباشد.
