بخشی از مقاله
خلاصه
یکی از چالشهاي اساسی در حوضه دریاچه ارومیه برداشت آب توسط کشاورزان در فصول غیر زراعی میباشد. این امر باعث شده دریاچه ارومیه حتی در فصول غیر کشت نیز از دریافت حقابه زیست محیطی خود محروم شده و روند خشک شدن آن تشدید گردد. راهکار پیشنهادي احداث سردهنه و نصب دریچه بر روي انهار سنتی منشعب از رودخانهها میباشد بطوریکه میزان آب تحویلی به هر نهر در هر زمان قابل کنترل بوده و در فصولی که گیاهان نیازي به آب ندارند از برداشت آب جلگیري نمود. این تحقیق در محدوده مطالعاتی میاندوآب که بزرگترین محدوده مطالعاتی در زیر حوضه زرینهرود-سیمینهرود میباشد، انجام شده است. رودخانههاي مورد مطاالعه در این محدوده شامل سیمینهرود، مردوق چاي، لیلان چاي و قوري چاي میباشد. نتایج نشان میدهد که با کاربرد این راهکار داراي کمترین تبعات اجتماعی است به میزان 32 م.م.م. کاهش برداشت آب و بالتبع افزایش ورودي به دریاچه ارومیه کمک خواهد نمود.
کلمات کلیدي: چالش، رودخانه، برداشت آب، فصول غیرزراعی، سردهنه
1.مقدمه
مشکلی که براي دریاچه ارومیه پیش آمده و تقریباً همه تالابها، دریاچههاي داخلی و آبخوانها نیز دچار آن شده است، عمدتاً به خاطر شیوه نادرست توسعه منابع آب و تغییر اقلیم بوده است. این شیوه غلط توسعه منابع آب که توسط انسان صورت گرفته و نیز تغییرات آب و هوائی که خارج از خواست و اراده انسان رخ داده، محیطزیست تخریب شده و کشاورزي ناپایدار را بدنبال داشته است. بدین ترتیب توسعه کشاورزي فاریاب و تخریب محیطزیست یک مجموعه به هم پیوسته است.در حوضه ارومیه راهکار اصلی، اشتراك معقول دو بخش کشاورزي و محیطزیست در مقدار آب تجدیدپذیر حوضه است. موضوع دیگري که در ارتباط با خشک شدن دریاچه ارومیه داراي اهمیت میباشد اولویت اختصاص آب است.
دریاچه در مقابل بخش شرب و کشاورزي، مازادبر محسوب میشود. در نتیجه هر گونه کاهشی در آب موجود حوضه،عمدتاً به دریاچه ارومیه به عنوان آخرین مصرف کننده آب ، منتقل میشود وکشاورزي بر اساس حق تقدم برداشت از بالادست، هر آنچه آب به هنگام وجود داشته، به اندازه نیاز برداشت و مازاد آنرا براي دریاچه باقی میگذارد. در واقع کاهش سهم آب دریاچه، از کاهش آب سهم بخش کشاورزي، بمراتب بیشتر است. بهمنظور جلوگیري از آسیب جدي به مردم و محیطزیست پیرامون دریاچه و با توجه به تداوم کاهش نزولات جوي و عدم جریان آب کافی به داخل دریاچه در سالهاي اخیر تنها راهکار تثبیت شرایط کنونی دریاچه و جلوگیري از خشکی کامل آن، تامین آب کافی از منابع داخلی حوضه میباشد.
از این رو، راهکارهاي افزایش حجم آب ورودي به دریاچه از طریق کاهش مصارف آب در بخش کشاورزي حوضه به عنوان محور اصلی اقدامات براي احیاي دریاچه ارومیه مد نظر قرار گرفته است. یکی از راهکارهاي افزایش آب ورودي به دریاچه ارومیه، جلوگیري از برداشت آب در فصول غیرزراعی توسط کشاورزان است.کشاورزان در فصول غیرزراعی - آذر تا اسفندماه هر سال - نیز، با انحراف آب رودخانهها به اراضی کشاورزي خود، از ورود حقابه زیست محیطی به دریاچه ارومیه جلوگیري میکنند. این تحقیق در رودخانههاي محدوده مطالعاتی میاندوآب در حوضه رودخانه هاي زرینه رود و سیمینه رود مورد بررسی قرار گرفته است.
2.موقعیت محدوده طرح
زیرحوضه زرینهرود- سیمینهرود از 5 محدوده مطالعاتی به نامهاي صائین قلعه، میاندوآب، تکاب، سقز و بوکان تشکیل شده است. محدوده مطالعاتی میاندوآب، مختصات جغرافیایی 36° 40' تا 37 ° 43' طول شرقی و 45° 45' تا 46 °49' عرض شمالی واقع شده است، داراي وسعت 438 هزار هکتار میباشد. در این محدوده مطالعاتی رودخانههاي زرینهرود، سیمینهرود، مردوق چاي، لیلان چاي و قوري چاي جریان دارند. شبکه آبیاري و زهکشی میاندوآب که بلحاظ وسعت چهارمین شبکه آبیاري و زهکشی کشور می باشد در این محدوده قرار دارد. درشکل 1، موقعیت زیرحوضه زرینهرود - سیمینهرود در حوضه دریاچه ارومیه و همچنین موقعیت محدوده مطالعاتی میاندوآب و در شکل 2 موقعیت رودخانههاي فصلی در محدوده مطالعاتی میاندوآب در این زیر حوضه نشان داده شده است.
3.چالش برداشت از رودخانههاي فصلی در فصول غیرزراعی
متاسفانه در فصول غیرزراعی - آذر تا اسفندماه هر سال - ، کشاورزان با انحراف آب رودخانهها به اراضی کشاورزي خود، از ورود حقابه زیست محیطی به دریاچه ارومیه جلوگیري میکنند از جمله دلایل کشاورزان براي این کار:
•دادن یخاب به باغات براي مبارزه با آفات
•تغذیه آبخوان و پرآب شدن چاههاي کشاورزي
•آبشویی خاك و ذخیره رطوبت عمدتاً در اراضی پایاب شبکه زرینه رود
میباشد و نهایتاً دریاچه ارومیه در فصول غیرکشت و غیرزراعی باز هم از حقابه خود محروم میشود. با توجه به این موضوع که این رودخانهها داراي آب دائمی نمیباشند و آبدهی آنها بیشتر از اواسط پاییز شروع و تا اوایل بهار ادامه مییابد. بنابراین کشاورزان تحت پوشش این انهار سعی در برداشت آب در این محدوده زمانی مینمایند و با عنایت به اینکه اکثر گیاهان زراعی در این محدوده زمانی نیازي به آب ندارند بر این اساس آب منحرف شده به مصرف تغذیه سفره آب زیر زمینی و یا یخ آب زمستانه رسیده و متاسفانه باز هم دریاچه از دریافت حقابه زیست محیطی خود محروم می گردد. شکل3 ، دادن یخاب به درختان انگور را بوسیله انهار منشعب از مردوقچاي در ديماه 94 نشان میدهد.
بررسیهاي میدانی نشان میدهد که کشاورزان حتی در فصل زمستان که نیاز آبی وجود ندارد نیز تمامی جریان آب این رودخانهها را به سمت اراضی کشاورزي خود منحرف میکنند و تقریبا هیچ جریانی بجز جریانات سیلابی به دریاچه نمی رسد. شکل-4 الف، جریان در مردوق چاي را در محل بند انحرافی شیخ بابا نشان می دهد. ولی در شکل– 4 ب، مشاهده میگردد که بدلیل برداشت آب در بالادست از طریق انهار سنتی، این رودخانه در حوالی شهر ملکان خشک شده است.
