بخشی از مقاله
-1مقدمه
عدم وجود آب کافی برای پاسخگویی به نیازها در یک منطقه را کمبود آب گویند. در حال حاضر حدود 2/8 میلیارد نفر در سراسر جهان، حداقل یک ماه از سال کمبود آب را تجربه میکنند. بیش از 1/2 میلیارد نفر از جمعیت جهان به آب پاکیزه و سالم دسترسی ندارند (سازمان ملل، .(2011 مفهوم تنش آبنسبتاً جدید است و بهدشواری در به دست آوردن منابع آب شیرین و سالم در یک دوره از زمان که نتیجه آن تخریب منابع آب است، تنش آب گویند (سازمان حیات وحش جهانی،.(2013 رشد فزاینده جمعیت، نیاز به آب سالم برای شرب و برای تولیدات کشاورزی را بیش از گذشته کرده است. امروزه آب، کالای گرانبهایی محسوب میشود که شناسایی منابع سالم و بهره برداری صحیح از آن را جزء ضرورتهای اساسی شده است. منابع آب سطحی و غیر سطحی اگر به طور صحیح مدیریت نشوند بحرانهای آبی را موجب میشوند( Hanjra and Qureshi, .(2010 علاوه بر توجه به کمیت و کیفیت آب مورد استفاده، توجه به نحوه و چگونگی فعالیتهای کشاورزی، اثر مستقیم و غیرمستقیمی را بر منابع آب میگذارد که باعث عدم استفاده صحیح از اراضی، شور شدن اراضی و بیابان زایی و غیره می گردد. ایجاد و توسعه بحران آب در مناطق، علتهای مختلفی دارد که مطالعه فرایند تغییرات کاربری اراضی، تحلیل نیاز آبی گذشته و آینده، بررسی بیلان آبی و کیفیت آب از مهمترین آنها است .(Asian Development Bank , 2000) دریاچه ارومیه در شمال غربی کشور، بزرگترین دریاچه داخلی ایران و یکی از دریاچههای فوق شور جهان است. مساحت حوضه آبخیز آن حدود 52000 کیلومتر مربع است و تعداد زیادی رودخانه در آن جریان دارد که زرینهرود، سیمینهرود و آجیچای از مهمترین آنها هستند ( فرخ نیا و مرید، .(1391 تغییر اقلیم، خشکسالیهای مستمر، توسعهی سطح زیر کشت، تغییر کاربری اراضی و احداث سدها از دلایل افت سطح آب دریاچه است ولی کمتر مستندات و ادلهی علمی ارائه کردهاند (قدوسی،.(1393 دریاچه ارومیه طی سالهای اخیر دچار افت تراز شدیدی شده که بخش عمده آن در اثر کاهش جریانهای سطحی ورودی به آن بوده است. در این خصوص عواملی از قبیل تغییر اقلیم، تغییر کاربری اراضی و افزایش بهرهبرداری از منابع آب، بهعنوان دلایل اصلی مطرح میباشد (فتحیان، .(1391 حفظ ارزشها و کارکردهای محیط زیستی این دریاچه، در گروی تأمین کمیت و کیفیت مناسب آب آن است (رسولی و همکاران، .(1387 در سال های اخیر، سیاستهای توسعهی کشاورزی، موجب افزایش سطح اراضی زیر کشت در این حوضه شده است (سازمان حفاظت محیط زیست، .(1389 تخمین زده میشود تا سال 1400 حدود 90درصد کل تقاضای آبی این حوضه، فقط به بخش کشاورزی اختصاص یابد (مهندسان مشاور یکم ،.(1381 بنابراین، تضاد بین هدف حفظ حیات و سلامت دریاچه باهدف بهره برداران، یعنی توسعه اقتصادی از طریق افزایش برداشت از منابع آبی و محدود بالادست این حوضه مشهود است. جهت جلوگیری از شدت یافتن تنش آب و بهتبع آن بحرانهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در منطقه لازم است مطالعات گستردهای در این حوضه انجام شود، لذا ارزیابی منابع آبی حوضههای رودخانهای دریاچه ارومیه با برآورد شاخص کمبود آب (WSI) باهدف مشخص نمودن مناطق بحرانی حوضه آبخیز دریاچه ارومیه از اولویت خاصی برخوردار است.
-2 روش تحقیق
1-2 شیوه گرد آوری اطلاعات
در این تحقیق از دادههای بارش، دما و دبی ایستگاههای بارانسنجی، تبخیرسنجی و هیدرومتری شرکتهای آب منطقهای آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و کردستان که همگی از شرکت مدیریت منابع آب ایران اخذ گردید و استفاده شده است. همچنین از گزارشها بهنگامسازی طرح جامع آب کشور جهت استخراج اطلاعات مربوط به تقاضای آب و برداشت آب زیرزمینی استفاده گردید. قابل ذکر است این گزارشها با همکاری ستاد احیای دریاچه ارومیه جمعآوری شدند.
2-2 تعیین حوضههای رودخانهای مورد مطالعه در حوضه آبخیز دریاچه ارومیه
با توجه به شرایط مورفولوژیکی و طرحهای توسعه منابع آب و خاک و کشاورزی و در نظر گرفتن شرایط کوه و دشت بهصورت جداگانه و ارتباط میان آب زیرزمینی و آب سطحی حوضه آبخیز ارومیه به محدوده های مطالعاتی مختلفی که در جدول (1) مشخصات عمومی آنها ارائه شده و در شکل (2) نشان داده شده است، تقسیم گردیده (گزارش وزارت نیرو،.(1392
3-2 مشخصات منطقه مورد مطالعه
حوضه آبخیز دریاچه ارومیه در شمال غرب ایران در حد فاصل بخشهای شمالی رشته کوههای زاگرس دامنههای جنوبی سهند و نیز دامنههای شمالی، غربی و جنوبی کوه سهند قرار گرفته است. حوضه آبخیز ارومیه در بین مدار 35 درجه و 40 دقیقه تا 39 درجه و 29 دقیقه عرض شمالی و نصفالنهار 44 درجه و 13 دقیقه تا 47 درجه و 53 دقیقه طول شرقی قرار گرفته است. این حوضه از نظر درجهبندی در زمره حوضههای آبخیز درجه یک به شمار رفته و از شمال با حوضه آبخیز رودخانه ارس، از سمت شرق با حوضه آبخیز سفیدرود، از سمت جنوب به حوضههای آبخیز رودخانههای قزلاوزن و سیروان و از غرب با حوضه آبخیز زاب و قسمتهایی از مرز ایران با کشورهای عراق و ترکیه همسایه میباشد. حوضه آبخیز ارومیه دارای مساحت تقریبی 51953 کیلومترمربع بوده که از این میان استان آذربایجان غربی مساحت 211720 کیلومترمربع و استان آذربایجان شرقی مساحت 20183 کیلومترمربع و استان کردستان 5050 کیلومترمربع را به خود اختصاص داده است. توجه شود که مساحت دریاچه ارومیه جزء مساحت هیچ یک از استانها در نظر گرفته نمیشود. حدود 31992 کیلومترمربع از حوضه را مناطق کوهستانی و 14961 کیلومترمربع از حوضه را دشتها و کوهپایهها و در حدود 5000 کیلومترمربع از حوضه را دریاچه ارومیه به خود اختصاص داده است. پهنههای آبرفتیمجموعاً 12700 کیلومتر مربع را به خود اختصاص دادهاند که معادل 24 درصد مساحت این حوضه آبخیز میباشد. حدود 7300 کیلومترمربع از این آبخوانها قابل بهرهبرداری است. در شکل((1 موقعیت حوضه آبخیز دریاچه ارومیه نشان داده شده است (گزارش وزارت نیرو،.(1392
4-2 شاخص فالکن مارکٍ (WSI)َ
معمول ترین روش برای عنوان نمودن مقدار کمبود آب، کاربرد شاخصی است که بین جمعیت و میزان آب در دسـترس ارتبـاط ایجاد کند، مانند آب قابل در دسترس برای هر نفر در سال این معیارمعمولاً در مقیاس ملی استفاده می شـود و گسـترده تـرین شاخص اندازه گیری تنش آبی است .(Falkenmark et al., 1989) این دانشمند سوئیسی در مطالعات خود میـزان تـنش آب را بر اساس مقدار سرانه آب تجدیدپذیر سالیانه هر کشور تعریف کرده است. فالکن مارک و همکـاران نیـاز آبـی هـر فـرد را بـر اساس مصارف خانگی، کشاورزی، صنعتی و همچنین نیاز زیست محیطی برآورد کردند.
با توجه به فرمول (1) تنش آبی زمانی رخ می دهد که مقدار تقاضای آب به یک آستانه خاص برسد. تنش آبـی متوسـط، زمـانی رخ میدهد که 0/4 WSI 0/2 و تنش آبی زیاد، زمانی اتفاق میافتد که WSI 0/4 باشـد(.(Falkenmark et al., 2007 شاخص تنش آب بیانگر میزان منابع آب موجود در سال به ازای هر فرد است برای مثال، با توجه به شـاخص تـنش آب، زمـانی گفته می شود یک کشور یا منطقه "تنش آبی" دارد که منابع آب سالانه آن کمتر از 1700 متر مکعب به ازای هر فرد در سـال است. در سطحی بین 1700 و 1000 متر مکعب به ازای هر فرد در سال، کمبود آب دوره ای یا محدود را می توان انتظار داشت.
2 Malin Falkenmark
3Water Stress Index
هنگــامی کــه منــابع آب کمتــر از 1000 متــر مکعــب بــه ازای هــر فــرد در هــر ســال باشــد، کشــور بــا "کمبــود آب" مواجــه است(.(Kundzewicz et al., 2007
1-4-2 تقاضای آب
از نظر سابقه تاریخی، تقاضای آب تنها برحسب کاربردهای وسـیع آن، مثـل اسـتفاده بـه وسـیله بخـش هـای شـهری، صـنعتی، کشاورزی، تفریحی و زیست محیطی تمیز داده شده اند. اتکای صرف بر رهیافت سنتی طبقه بندی تقاضای آب هم ناقص و هم در برخی جوانب گمراه کننده است لذا بهجای آن تقاضای هر استفاده کننده خاص از کیفیت خاص در هر بخش مـدنظر مـیباشـد (اسپولبر، .(1378
