بخشی از مقاله
سیستم برنامه ریزی و کنترل پروژه در سدهای خاکی
چکیده:
ایجاد و استقرار یک سیستم پویا و موثر برنامه ریزی و کنترل پروژه در اجرای پروژه های بزرگ سد سازی ، بدلیل چرخه حیات طولانی، تنوع فعالیت ها ،تاثیر آنها بر روی هم، نیاز به منابع فراوان نیروی انسانی ،تجهیزات،ماشین آلات و مواد مصرفی ، موضوعات مختلف اقتصادی،اجتماعی ،سیاسی و زیست محیطی و وجود عدم قطعیت های فراوان ،وجود پیچیدگی های فنی و تکنولوژیکی و روش اجرا و تغییر فراوان مدیریتی در طول دوره اجرا، تا آن اندازه مهم بوده که شاید بتوان با آن موفقیت و یا عدم موفقیت پروژه را سنجید. دراین مقاله سعی شده کلیه مراحل استقرار یک سیستم برنامه ریزی و کنترل پروژه در پروژه سدخاکی از شروع تا بهره برداری در قالب ارائه تجارب و دانش آموخته (با اشاره موردی به سد و نیروگاه گتوند علیا) به گونه ای در اختیار متخصصان امر قرار گیرد تا با بکار بردن آن پروژه در زمان و هزینه بهینه و حداکثر کیفیت به اهداف مورد نظر دست یابد.
کلمات کلیدی:
برنامه ریزی،کنترل پروژه،عدم قطعیت،سد سازی،چرخه حیات
1 -مقدمه
میانگین بارندگی سالانه کشورایران حدود 250 میلیمتر است که کمتر از میانگین بارندگی آسیا و حدود یک سوم میانگین جهانی می باشد. تنوع اقلیمی، شرایط توپوگرافی و جغرافیایی، توزیع ناموزون مکانی وزمانی جریانهای سطحی در انطباق با نیازهای آبی و تغییرات شدید بین سالی بنحویست که ،کنترل و مهار آبهای سطحی جهت تامین آب شرب و صنعت، کشاورزی، تولید برق و مهار سیلابها از اهمیت بسیار فراوانی برخوردار میباشد. از همین رو ساخت سدها در کشور به عنوان یک عمل راهبردی در بخش طرحهای منابع آب با سرمایهگذاری گسترده انجام و همه ساله بخش عمدهای از بودجه عمرانی کشور صرف ساخت سدها میگردد. در حال حاضر در کشور ایران حدود 1298سد در حال مطالعه ، اجرا و بهرهبرداری میباشد.در جدول زیر(جدول (1 وضعیت سدهای کشور ایران به تفکیک بیان شده است.
جدول 1 :وضعیت سدهای ایران
-2ویژگی سدهای خاکی
ارزانی و در دسترس بودن مصالح ، تکنولوژی طراحی و اجرای سادهتر ، قابلیت اجرا در ساختگاههای ضعیف و نواحی زلزله خیز ، عدم یکپارچگی در مصالح بدنه، قابلیت احداث در اقلیمهای نامطلوب که دارای گرمای شدیدو سرما و یخبندان طولانی مدت و به طور کلی تغییرات دمایی بالا میباشند از جمله دلایل ارجحیت ساخت این سدها در قیاس با سدهای دیگر و خصوصاً سدهای بتنی است.نمودار زیر (نمودار(1 زیر بیانگر فراوانی تعداد سدها بر اساس نوع مصالح بدنه می باشد.
نمودار 1 :فراوانی سد های کشور به تفکیک نوع مصالح بدنه
-3اهمیت استقرار برنامهریزی و کنترل پروژه
افزایش قابل توجه سدهای خاکی در کشور(همانگونه که در نمودار 1 نشان داده شده است) ، طولانی بودن چرخه حیات و هزینههای ساخت ، تنوع فعالیتها و ارتباط بین آنها، تکنولوژی پیچیده اجرا ، وابستگی شدید به منابع انسانی ، ماشینآلات و تجهیزات مناسب و متعدد، وجود مسائل زیست محیطی ، اجتماعی، سیاسی و عدم قطعیتهای فراوان باعث گردیده تا توجه به چرخه حیات این پروژهها در سه پارامتر زمان، هزینه و کنترل کیفیت از اهمیت فوقالعادهای برخوردار گردد و توانایی تکمیل پروژه در مقادیر بهینه و بالانس شده این پارامترها، که نهایتاً رضایت متولیان پروژه را در پی خواهد داشت ، بعنوان معیار موفقیت و یا عدم موفقیت پروژه محسوب گردد. در همین راستا استقرار سیستم برنامه ریزی و کنترل پروژه قوی میتواند مدیریت پروژه را در دستیابی به این اهداف یاری رساند.
4 -مراحل استقرار سیستم برنامهریزی و کنترل پروژه
قبل از اینکه به ارائه چگونگی استقرار سیستم برنامه ریزی و کنترل پروژه در یک سد خاکی بپردازیم، لازم است توضیح مختصری از چرخه حیات پروژه و فازهای مختلف آن در ذیل داشته باشیم:
دوره زمانی یک پروژه را از لحظهای که موضوع اجراء آن به صورت یک نظریه در فکر پایه گذاری میشود تا آن لحظه که پروژه تکمیل شده و هدف نهائی آن حاصل می گردد ، چرخه حیات پروژه می نامند.
چرخه حیات پروژه، بطور عموم در 5 فاز قابل تعریف میباشد:
فاز : 1 فرآیندهای آغازین فاز : 2 فرآیندهای طرح و برنامه فاز : 3 فرآیندهای اجرا فاز : 4 فرآیندهای کنترل فاز : 5 فرآیندهای اختتامی
در نمودار زیر (نمودار(2پنج فاز یک پروژه نشان داده شده است. طول هر میله نشان دهنده زمانهای نسبی برای اجرای فازهای پروژه میباشد. در مواردی نیز این طول نمایشگر سایر عوامل از قبیل بودجه و نیروی انسانی برای اجرای مراحل مختلف پروژه است. بدیهی است که زمانهای لازم در فازهای مختلف یک پروژه بستگی به طبیعت و خصوصیات پروژه داشته و آنچه در شکل زیر مشاهده میگردد دارای عمومیت نیست.
همانگونه که در شکل ملاحظه میگردد هر فاز از پروژه، اندکی قبل از تکمیل فاز پیشین خود شروع شده
است.
نمودار 2 :فاز های چرخه حیات پروژه
فرآیندهای آغازین: شامل فعالیتهای از قبیل مطالعات امکانسنجی ، شرکت در مناقصه ، تعریف اهداف و استراتژی فرآیندهای برنامهریزی: شامل تهیه برنامه زمانبندی ،برنامه ریزی منابع انسانی ، برنامهریزی تامین تجهیزات، ماشینآلات و مواد مصرفی فرآیندهای اجرائی: شامل کلیه فعالیتهای انجام عملیات پروژه مثلاً تامین پیمانکاران ، نیروی انسانی، ماشینآلات ، تجهیزات و مصالح ، اجرای عملیات بتنریزی ، خاکبرداری ، خاکریزیو انجام آببندی پی و....
فرآیندهای کنترلی: شامل ارزیابی و کنترل برنامهریزی و اجراء و تحلیل انحرافات و بررسی روش کاهش این انحرافات فرآیندهای اختتامی: شامل تهیه گزارشات پایانی ، تهیه مستندات پروژه ، تسویه حساب نهائی و ...
-1-4تعریف مسئولیت های سیستم برنامه ریزی و کنترل پروژه
مدیر پروژه میبایست با ایجاد هماهنگی لازم در کلیه فازهای یک پروژه ، امکانات لازم را در هر فاز تا رسیدن به هدف نهایی پروژه فراهم سازد. در این راستا دو فاز برنامهریزی و کنترل پروژه نیز با استقرار یک واحد برنامهریزی و کنترل پروژه مجرب ، مدیر پروژه را در دستیابی به اهداف پروژه یاری می رساند.
نمودار 3 :نمودار وظایف واحد برنامه ریزی و کنترل پروژه
-2-4تعیین ارکان سیستم برنامه ریزی و کنترل پروژه
برای پیادهسازی سیستم برنامهریزی و کنترل پروژه (همچون سایر سیستمها)، تشکیل تیم برنامهریزی و کنترل پروژه جزء اولین گام ها میباشد. برخی ویژگیهای یک تیم برنامهریزی و کنترل پروژه قوی در صنعت سد خاکی به قرار ذیل میباشد:
-1 آشنائی با استانداردهای مدیریت پروژه نظیر PMBOK و ...
-2 آشنائی با روشهای برنامهریزی و کنترل پروژه -3 آشنایی با شرایط عمومی و خصوصی پیمان و نیز فهرست بهای سدسازی
-4 آشنائی با روش و سازمان اجرایی عملیات درپروژههای سد خاکی -5 آشنایی با مرحل مستندسازی و روشهای استقرار آن (نقشه ها ،مکاتبات ،گزارشات،تصاویر،فیلم ها و...)
-6 توانایی تحلیل مسیر بحرانی پروژه و ارائه راهکار در خصوصکاهش این مسیر
-7 تسلط به نرمافزارهای کامپیوتری مورد استفاده در امر برنامهریزی و کنترل پروژه نظیر (MSP)Microsoft Project، Primavera، (P3e)Primavera Enterpriseو...ونیز نرمافزارهای تهیه گزارشاتنظیر نرمافزارهای بانک اطلاعاتی،Excel، Power Point ، Word، AutoCad و...
علاوه بر توانایی های فوق، اعتماد و حمایت مدیر پروژه از سیستم برنامه ریزی و کنترل پروژه و همکاری ارکان پروژه در بخش های اجرائی، فنی و مالی از این سیستم ،نقش بسزائی در دستیابی بهاهداف برنامه ریزی و کنترل پروژه ایده آل خواهد داشت. تعداد افراد تیم برنامهریزی و کنترل پروژه نیز وابسته به طول چرخه حیات پروژه می باشد.
-3-4 تعریف فرآیندهای برنامهریزی و کنترل پروژه :
جهت استقرار یک سیستم برنامهریزی و کنترل پروژه با توجه به وظایف تعریف شده (نمودار (3 میبایست در قدم اول نسبت به تعریف فرآیندهای برنامهریزی و کنترل پروژه اقدام نمود این فرآیندها نیز همچنین سایر فرآیندها، دارای ورودی ، خروجی، مکانیزم و محدودیت می باشند.(نمودار (4
نمودار:4 فرآیند برنامه ریزی و کنترل پروژه
ورودیها: شامل نقشهها ، قرارداد، مستندات پروژه های مشابه ، گزارشات تولیدی حین اجرا، مشخصات منابع (راندمان و نرخ منابع) ، فرضیات در نظر گرفته شده، ریسکهای شناسایی شده.
مکانیزم ها: شامل تکنیکهای برنامه ریزی وکنترل پروژه ، نرمافزارهای برنامهریزی و کنترل پروژه ، نظرات و ارائه خبرگان محدودیت ها:شامل خط مشیهای شرکت و نظرات مشتریان
خروجیها: تهیه شبکه برنامه زمانبندی 1WBS)، تخمین زمان و روابط فعالیتها) ، برآورد منابع لازم ، پیشبینی بودجه و هزینه، تهیه گزارشات تحلیلی و زمانبندی بهنگام ، مستندسازی تجارب و...
-3-4قدمهای تهیه برنامه زمانبندی اولیه پروژه سد خاکی -1تهیه شناسنامه پروژه : اولین قدم جهت شروع برنامهریزی یک پروژه شناخت نسبت به محدوده پروژه مد نظر می باشد. این شناخت می
تواند یک شناخت کلی باشد.اطلاعات کلی پروژه مانند : نام پروژه ، موقعیت جغرافیایی پروژه، هدف از انجام پروژه، برنامه زمانبندی منظم به پیمان ، تاریخ شروع ، پایان و مدت اجرای پروژه، احجام کلی پروژه،، مبلغ پیمان ،نام کارفرما، مشاور و پیمانکار ، نام مدیر پروژه و نهایتا مشخصات فنی بخش های مختلف (نظیر زمین شناسی ساختگاه ، هیدرولوژی حوضچه ، هواشناسی منطقه، سیستم انحراف، بدنه و ابزار دقیق، سیستم آببندی پی،سیتم زهکشی ، حفاری و بتن سرریز و تجهیزات هیدرومکانیکی مربوطه ، حفاری و بتن ریزی سیستم آبرسان و تجهیزات هیدرومکانیک آبگیر، احداث سازه تخلیه کننده و تجهیزات هیدرومکانیک مربوطه، حفاری و بتن ساختمان نیروگاه و نصب تجهیزات نیروگاهی و پستو همچنین سایر سازه های جانبی موجود) در فرم شرح مختصر پروژه ذکر و به منظور داشتن یک چهارچوب جهت شناخت پروژه به عنوان شناسنامه پروژه تهیه می گردد.
-2تهیه ساختار شکست پروژه(: (WBS قدم بعدی، تهیه ساختار شکست پروژه می باشد که شامل خرد کردن فعالیتها و گروه بندی آنها بر اساس موقعیت و جنس عملیات میباشد.خرد نمودن پروژه با توجه به نقشه های کارگاهی ، قرارداد و تجارب بدست آمده از پروژه های مشابه پیشین (همانگونه که قبلا در ورودی های فرآیند توضیح داده شد)صورت خواهد گرفت.لازم به ذکر است که خرد شدن پروژه می بایست تا آن حد انجام گیرد که پیگیری عملیات و بروز رسانی برنامه امکان پذیر باشد.
-3تخمین زمان فعالیت ها : پس از تعین WBS، نوبت به تخمین زمان فعالیت هامی رسد. بصورت کلی توجه به پارامتر های کمی و کیفی ذیل ، میتواند ما را در تخمین زمان مناسب برای فعالیتهای پروژه یاری رساند:
-1 حجم فعالیت مورد نظر(بر اساس آخرین نقشه های اجرایی) -2 نوع روش اجرائی جهت انجام فعالیت -3 شرایط اقلیمی و آب و هوائی منطقه اجرای فعالیت -4 محدویت فضای اجرای فعالیت -5 میزان ساعات کار روزانه
-6 شرایط خاص موجود در پروژه مانند مسائل استراتژیکی ، سیاسی و ...
-7 توجه به تجربه و توانائی مدیران اجرائی پروژه -8 راندمان گروه های کاری و ماشینآلات و تجهیزات موجود -9 محدودیت های فنی (نظیر زمان گیرش بتن و...)
-4 ایجاد روابط بین فعالیتها (تقدم وتاخر فعالیتها): یکی از مهمترین مراحل فرآیند برنامهریزی پروژه تعریف ارتباطات بین فعالیتها میباشد. اهمیت ایجاد ارتباط بین فعالیتها به آن اندازه است که اشتباه در آن، چه بسا مسیر بحرانی 2پروژه را به غلط نمایش داده و باعث انحراف در پیگیری ها گردد. بررسی اسناد مربوط به قرارداد، بررسی نقشههای اجرائی ، تبادل نظر با مدیران اجرائی ، استفاده از تجارب پروژه های مشابه ، مطالعه روش و سازمان اجرائی تهیه شده و در نظر گرفتن مسائل استراتژیک و خواست کارفرما در مورد تقدم و تاخر اجرایی ، از جمله مهمترین منابعی استکه در ایجاد ارتباطات صحیح به ما کمک می نماید. روابط بین فعالیت ها در سدهای خاکیاز دو نوع کلی زیر تبعیت می نماید:
-1 روابط طبیعی: این رابطها بدلیل ماهیت ویژه فعالیتها و ارتباطات منطقی و تکنولوژیکی بین آنها ایجاد می شوند. مثلاً نصب روتور پس از اتمام تستهای هسته استاتور و نصب قسمت پائین (Lower bracket) صورت میگیرد و یا شروع خاکریزی هسته بدنه بعد از اجرای بتنپلینت و تزریقات تحکیمی منطقه مورد نظر صورت خواهد گرفت.
-2 وابستگیهای امکاناتی: وابستگیهای امکاناتی به علت وجود محدودیت در منابع ایجاد میشوند.بعنوان مثال عملیات حفاری و تزریق پرده آببند در دو گالری واقع در جناحین سد ،علیرغم امکان شروع به شکل موازی ، بدلیل محدودیت منابع به شکل سری و یا با تاخیر نسبت به هم آغاز می گردند.
کمبود فضا نیز می تواند در ایجاد روابط بین فعالیتهای که امکان موازی اجرا شدن داشته باشند،ایفای نقش نموده و زمانبندی پروژه را تحت تاثیر قرار دهد. بعنوان مثال محدودیت فضا در واحد نصب نیروگاه باعث میگردد، علیرغم امکان موازی فعالیت نمودن فعالیت هایی چون پیشمونتاژ روتور ، شیرپروانهای، شفت و رانر، Lower bracket ، Upper bracketو ... در واحدهای مختلف نیروگاهی ، برنامه زمان بندی شروع واحدهای مختلف به گونه ای تنظیم گردد تا شروع نصب هر واحد با یک تاخیر (مثلا 3 ماه) نسبت به واحد قبلی اجرا گردد. با توجه به اینکه در این نوع روابط ، انعطاف پذیری وجود دارد،می بایست تعیین و انتخاب روابط به صورت کارشناسی و با دقت نظر به گونهای صورت گیرد تا از ایجاد اشکال در شبکه زمان بندی (نظیر افزایش زمان اجرای پروژه ، مسیر بحرانی انحرافی و عدم بالانس منابع و...) جلوگیری گردد.با توجه به اهمیت و تعدد این نوع روابط در سد های خاکی به نمونه هایی از این دست اشاره می نماییم:
- انجام فعالیتهای نصب تجهیزات نیروگاه و عملیات بتن ریزی ساختمان نیروگاه
- انجام عملیات اجرایی سازه تخلیه کننده با نصب تجهیزات هیدرومکانیک مربوطه
- انجام عملیات اجرایی سازه آبگیر با نصب تجهیزات دریچه و آشغالگیر
- انجام عملیات بتن ریزی در سرریز با نصب تجهیزات استاپلاگ
