بخشی از مقاله
چکیده
جمعیت جهان رو به افزایش است و بسیاری از دانشمندان و طرفداران حفظ منابع طبیعی بر این عقیدهاند که در نتیجه این رشد جمعیت، محیط زیست طبیعی رو به زوال است. در این پژوهش تلاش بر این بوده که با توجه به اهمیت محیط زیست در زندگی شهری، به بیان نقش ارزیابی سریع در جهت بهبود مدیریت محیط زیست شهری پرداخته شود. مدیریت مشکلات محیط زیست شهری کار پیچیدهای است. هر کشور دارای مشکلات، محدودیتها و فرصتهای گوناگون برای مدیریت محیط زیست میباشد. لذا ابزار مکمل دیگری برای مدیریت بهینه شهر لازم است.
از آن جمله میتوان به شاخصهای توسعه پایدار اشاره نمود. این شاخصها که از طریق محاسبه و سنجش پارامترهای اصلی و اساسی مورد تائید مجامع جهانی به دست میآید، بیان کننده جایگاه یک مجموعه انسانی - شهر یا کشور - خواهد بو د و از آنجا که ارزیابی سریع محیط زیست شهری را میتوان اولین گام در رویکرد راهبردی برنامهریزی شهری به محیط زیست و مدیریت دانست، بایستی با توجه به این شاخص ها بررسی شود. به همین جهت از طریق محاسبه این شاخصها برآورد وضعیت یک شهر و پیشبینی نیازهای آتی و نحوه مدیریت آنها تسهیل میشود. در این مقاله، ضمن معرفی مختصر ارزیابی سریع محیط زیست شهری، شاخصهای توسعه پایدار بررسی و جایگاه ایران در جهان، با ذکر نمونههای کاربردی، مشخص میگردد.
-1 مقدمه
جهان در حال حاضر به سوی شهرنشینی بیشتر، پیش میرود و مهاجرت مردم به شهرها این موضوع را سبب شده است. افزایش جمعیت در شهرها و کشورهای توسعه یافته بسیار متفاوت از کشورهای در حال توسعه است و شهرنشینی میتواند برای جوامع در حال توسعه منفعت داشته باشد. به همان نسبت که سرعت شهرنشینی افزایش مییابد، شهر، امکان پشتیبانی را از دست داده و مشکلاتی را به وجود میآورد.
اغلب شهرهای جهان از ناکارآمدی سیستم فاضلاب، نامناسب بودن دفع ضایعات جامد و زبالهها و همچنین کیفیت پایین آب و هوا رنج میبرند.برای درک نقش زیست محیطی شهرها، آثار زیانبار آن و اقداماتی که میتوان برای کاهش این آثار بکارگرفت، لازم است در درجه اول شهر را به عنوان جزئی از کل محیط زیست در نظر گرفت - بحرینی، . - 267:1378 جهانی که در آن هر فرد اثر زیست محیطی بیش از حدی را به آن وارد مینماید، نمیتواند پایدار باقی بماند و اثر زیست محیطی بشر به عنوان یک کل باید سطح کمتری از نسبت قابلیت تولید زیست محیطی سطح زمین را به خود اختصاص دهد - ویلر،. - 345: 1384
جمعیت جهان رو به افزایش است و بسیاری از دانشمندان و طرفداران حفظ منابع طبیعی بر این عقیدهاند که در نتیجه این رشد جمعیت، محیط زیست طبیعی رو به زوال است. آثار رشد جمعیت بر روی محیط زیست در درجه اول از طریق استفاده از منابع طبیعی و تولید زباله و تنش در مواردی چون تنوع زیست محیطی، هوا و آلودگی آب و افزایش فشار بر روی زمینهای زراعی همراه است.
افزایش جمعیت به وضعیت هشدار دهندهای رسیده است و برای سالهای 2025 و 2050 به ترتیب 7/82 و 9/04 میلیارد نفر تخمین زده شده است که با رشد وسایل نقلیه نیز همراه است . - Nagdeve, 2002:3 - انتظار می رود در طول 25 سال آینده افزایش جمعیت در کشورهای جنوب آفریقا، آسیای جنوبی، خاورمیانه رشد بیشتری داشته باشد در حالیکه در مقابل در اکثر کشورهای اروپایی و شرق آسیا رشد جمعیت کاهش یافته و یا متوقف می شود که این امر خود موجب نگرانی است - . - Lutz& Shah, 2002: 17
در اجلاس مربوط به مسائل زیست محیطی که توسط کنفرانس محیط زیست و توسعه سازمان ملل1درسال 1992 برگزار شد به این نتیجه رسیدند که مشکلات زیست محیطی ناشی از رشد جمعیت شهرهای جهان نیازمند توجه است، به این منظور دپارتمان فورد در سال 1993، ارزیابی پژوهشهای شهری را در کشورهای در حال توسعه مورد حمایت قرار داد و عنوان کرد اطلاعات اندکی در مورد محیط زیست شهری در دسترس است و پژوهشهای بسیار کمی در این زمینه انجام شده است. یکی از راههای حل این مساله بکارگیری روشهای ارزیابی سریع محیط زیست شهری است که در این مقاله به آن پرداخته شده است.
ارزیابی سریع محیط زیست شهری، گامی به سوی مدیریت محیط زیست شهری و فاز اول رویکردی است که مدیران شهری را قادر خواهد ساخت تا با تشخیص اولویتها با مشکلات زیست محیطی شهر به مقابله بپردازند . - Leitmann, 1993:18 - سازمانها و دولتها غالبا نیاز به انجام ارزیابی دارند زیرا آنها در تلاش برای دستیابی به تولیدی جامع و تصویری چند بعدی از معیشت افراد ذی نفع در پروژه های در حال انجام هستند اما به دلیل منابع اطلاعاتی محدود و زمان کم قادر به انجام مطالعات دراز مدت نمی باشند.
اندازه و تنوع محیط زیست شهری نیز می تواند موجب پیچیده شدن ارزیابی قابل اعتماد و تصویری از معیشت، نیازها، محدودیتها و فرصتها در مناطق شهری شود . - Garrett & Downen, 2001:1 - ارزیابی سریع بطور صریح و به گونه ای کم هزینه، سریع، دارای قابلیت مدیریت محلی و مشارکتی طرح شده است و می تواند نقطه شروع برای برنامه ریزی و مدیریت محیط زیست شهری باشد. این وظیفه مدیران شهری است که با شناخت عوامل مهم پس از وقوع بحران به شناسایی و الویت بندی موارد بپردازند و با استفاده از تکنیکهای متفاوت با توجه به شرایط منطقه، برنامه ریزی و ارزیابی اثرات زیست محیطی را انجام دهند.
در سال 1987 کمیسیون محیط زیست و توسعه، با ارائه گزارش برانتلند با اصطلاح عمومی "آینده مشترک ما " توسعه پایدار را جهانی ساخت. تحقق توسعه پایدار شهری از طریق سه مولفه اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی امکانپذیر است. تجمع نیازهای عصر حاضر بیش از هر مکان دیگری در شهرها تجلی یافته است. شهرها مهمترین کانونهای تحقق توسعه پایدار به شمار میروند.
در راستای تحقق اهداف توسعه پایدار، پیشرفتهای فراوانی در جهت ایجاد و گسترش شاخصهای توسعه پایدار به عمل آمده است. زیرا این شاخصها راهنمایی برای برنامههای مدیریت زیست محیطی به شمار آمده و میتوان از آنها برای ارزیابی مسیر اقتصاد و بومشناسی و همچنین، برای ایجاد پایداری در سیستمهای تلفیقی توسعه و محیط زیست با قابلیت خود تنظیمی استفاده نمود.
از زمانی که مفهوم پارادایم توسعه پایدار به عنوان یک استراتژی جهانی و چهارچوب عمل در همه سطوح برنامهریزی و سیاستگذاری مطرح شد، تلاشها و مطالعات گستردهای در خصوص یافتن شاخصها و سنجههایی واحد برای توسعه پایدار شهری مطرح شده است. استفاده از شاخصها راهی برای کاهش حجم وسیعی از دادهها به سادهترین شکل ممکن است. به طور کلی، انتخاب شاخصها و فاکتورهای مشخص در ارتباط با مفهوم توسعه پایدار جهت سنجش وضعیت و میزان پایداری و انجام مقایسههای تطبیقی با دیگر کشورها امری ضروری و اجتنابناپذیر است - لقایی و بهمنپور، . - 1387
-2ارزیابی سریع؛ گامی به سوی مدیریت محیط زیست شهری
مراحلی که در ارزیابی سریع پس از اولویت بندی مشکلات زیست محیطی یک شهر مطرح میشوند، عبارتند از:
▪ ترکیب بندی استراتژی مدیریت زیست محیطی
▪ توسعه طرح اقدام زیست محیطی در شهر
▪ سرمایه گذاری پایدار برای بهبود محیط زیست
برای مشخص شدن وضعیت محیط زیست دو مقوله کیفیت سامانه محیط زیست و وقوع خطرات زیست محیطی مورد ارزیابی قرار می گیرد که سامانه زیست محیطی شامل هوا، آب و زمین و خطرات زیست محیطی شامل حوادث طبیعی - سیل، رانش زمین، زلزله، فرسایش ساحلی - و فعالیتهای انسانی است.
-1-2 استراتژی مدیریت محیط زیست 2
فرآیند ارزیابی سریع محیط زیست شهری - جمع آوری داده ها، ویژگیها، مشاوره ها - طراحی شده است تا اطلاعات و روشهای جلب رضایت طرفین را برای فراهم کردن استراتژی مدیریت محیط زیست شهری ارائه دهد. استراتژی مدیریت محیط زیست می تواند به روشهای مختلفی توسعه یابد اما عموماً باید شامل در نظر گرفتن اثرات بهداشتی و خسارات زیست محیطی - هزینه ها - ، مقایسه جایگزین استراتژی دراز مدت برای رسیدن به کیفیت مورد نظر با کمترین هزینه اقتصادی در مناطق شهری، شناسایی سیاستها و ابزار مناسب برای پیاده سازی استراتژی حداقل هزینه و ارزیابی امکان سنجی نهادی و مالی باشد. هدف استراتژی مدیریت محیط زیست دستیابی به بهبود شرایط محیطی در شهرها بویژه با رویکرد سیاست های شهری و برنامه ریزی محیطی است. در راستای تحقق این اهداف توجه به موارد زیر ضروری است:
▪ ایجاد اهداف دراز مدت زیست محیطی برای شهر
▪ اهداف موقت زیست محیطی
▪ رتبه بندی کنترل آلودگی و سایر اقدامات جهت بهبود کیفیت محیطی
▪ شناسایی اولویتها برای هدایت بخش سرمایه گذاری
▪ دقت شود که چارچوب تصمیم گیری به گونه ای باشد که امکان سرمایه گذاری در دو بخش خصوصی و دولتی فراهم شود.
▪ با توجه به اینکه سرمایه گذاری خصوصی در اولویت است بنابراین استراتژِی مدیریت زیست محیطی نیاز به مشارکت در میان تصمیم گیران بخش دولتی و خصوصی دارد . - Leitmann, 1993: 234 -
-2-2 ارزیابی سریع و رویکرد استراتژیک به محیط زیست شهری
فرآیند ارزیابی سریع در ابتدا برای مقاصد پژوهشی طراحی شده است. با این حال، می توان آن را اولین گام در رویکرد راهبردی برنامه ریزی شهری به محیط زیست و مدیریت دانست. به منظور ارزیابی سریع محیط زیست شهری باید مراحل اندازه گیری، مشاهده و اعتبارسنجی سپری شود . - Leitmann, 1994:17 - برای اندازه گیری یک مجموعه سازگار از داده ها، استفاده از پرسشنامه هایی بر پایه شاخص های محیط زیست و تکمیل پرسشنامه ها بر اساس اطلاعات محیط زیست شهری لازم است.
