مقاله شاخصه های بوم فرهنگی خانه در گناباد به منظور طراحی خانه های بومی معاصر

بخشی از مقاله

چکیده :

ویژگی های شخصیتی، رفتاری و فرهنگی افراد متناسب با محیط جغرافیایی و اقلیم است که آنجا به مدت طولانی زیست کرده اند. گرایشات درونی انسان و برونگرایی و درونگرایی شخصیت تاثیر بر معماری دارد. وظیفه معماری آن است که الگویی متناسب با نیازها، گرایشات و فرهنگ منطقه ارائه دهد. یافتن چنین اصولی می تواند راهنمای خوبی برای انسانی نمودن معماری در شرایط معاصر شود.

پژوهش حاضر در پی بررسی این مسئله است که بین هویت بوم فرهنگی محیط، شخصیت غالب کالبدی خانه و شخصیت رفتاری ساکنان خانه ها چه انسجام معنا داری وجود دارد و چگونه می توان خانه هایی دارای شخصیت و هویت بوم فرهنگ طراحی نمود. هدف از طرح این مسئله شناخت معیارهای آسایش جسمی و روانی در زندگی افراد درونگرا است که شخصیت غالب بوم فرهنگی ایران می باشد. برای این منظور نمونه موردی بوم فرهنگ گناباد در اقلیم گرم و خشک بررسی گردید. این تحقیق از پژوهش موردی با شیوه تحقیق ترکیبی شامل روش های توصیفی، تحلیلی و در نهایت استدلال منطقی است.

به این ترتیب در این پژوهش با استفاده از مطالعه میدانی، مطالعه کتابخانه ای و نیز جمع آوری اطلاعات از طریق مصاحبه با نخبگان محلی، به بررسی مفاهیم ارزشمند در خانه های تاریخی گناباد با تاکید بر شیوه زندگی و شخصیت گنابادی پرداخته می شود. این پژوهش ابتدا مفاهیم شخصیت را از منظر طب سنتی و فرهنگ بومی و تیپ شناسی آیزنک معرفی می کند.

سپس به شناخت شخصیت گنابادی از طریق شیوه زندگی و تحلیل سازمان فضایی در خانه های تاریخی گناباد می پردازد. این تحقیق نشان می دهد ارتباط معنا داری بین شاخصه های بوم فرهنگی همچون درونگرایی، سلسله مراتب، محرمیت، خلوت و غیره، و شخصیت منطقه - درونگرا ناپایدار - و گرایشات درونی در خانه های تاریخی گناباد وجود دارد.

-1 مقدمه

معماری هر سرزمینی جلوه از فرهنگ آن مرزوبوم است. معماری ایران نیز آیینه فرهنگ ایرانیان است؛ می توان مختصات فرهنگ ایرانی را در معماری غنی و پربار ایرانی جست و جو کرد و بر عکس. در این میان خانه قدیمی ترین و نزدیک ترین مکان و ملجا زندگی آدمی، یکی از مظاهر گویای پیوند معماری و فرهنگ است - فردانش و همکاران،. - 81:1393 خانه در درجه اول یک نهاد است و نه یک سازه و این تنها برای مقاصد بسیار پیچیده به وجود آمده است.

از آنجا که احداث یک خانه پدیده ای فرهنگی به شمار می آید، شکل و سازمان فضایی آن به شدت تحت تاثیر فرهنگی است که بدان تعلق دارد. حتی از آن زمان که خانه برای بشر اولیه به عنوان سرپناه مطرح بود، مفهوم عملکرد تنها در فایده رسانی صرف با فضای عملکردی محض خلاصه نمی شد. خانه برای انسان همواره معنا و تاثیری فراتر از سرپناه داشته و با خود بینش، فرهنگ و شیوه خاص نگاه او به زندگی را ساخته و به نمایش درآورده است - پوردیهمی،. - 8:1390 انسان خانه ای را ترجیح می دهد که ساختار آن الگوهای جاری رفتار و آسایش فیزیولوژیک مورد نیاز آن را به خوبی تامین کند.

برای دست یافتن به این مقصد، ساختار محیط باید با نیازهای اندام واره ای، شخصیتی، اجتماعی و فرهنگی مردم، در محیط جغرافیایی متناسب باشد - لنگ،. - 213:1393 حالات روحی، باورها گرایشات درونی انسان ها و درونگرایی و برونگرایی شخصیتی تاثیر مستقیمی بر معماری دارد - دادرس،. - 1394 بطوری که نیاز های کلی و روانی افراد درونگرا را متمایز از سایرین می کند. معماری بومی ویژگی های دارد که آنرا مستقیما با جسم و روح شخصیت افراد، فرهنگ و آداب و شخصیت جمعی آنها، و بستر شکل گیری شخصیت ها پیوند می دهد.

در این پژوهش سعی بر آن شده است تا با شناخت شاخصه های بوم فرهنگی و ریشه آن در شخصیت بومی به معیار های طراحی خانه متناسب با شخصیت گنابادی دست یابیم. درک درستی از تفاوت های شخصیتی و تاثیر نظرهای متفاوت آنها را راجع به خانه زمینه را برای خانه ای که متناسب با ساکنین اش است، فراهم می کند.

-1-1بیان مسئله خانه به زیبایی نشان می دهد که انسان چگونه به خود می نگرد: اندرونی صمیمی یا خویشتن که از درون به آن نگریسته شود و تنها بر دوستان صمیمی که به درون آن دعوت می شوند آشکار می گردد، و نمای بیرونی در معرض دیدگان همگان یا خویشتن که تصمیم میگیریم به دیگران نشانش دهیم. گاستون باشلار، فیلسوف فرانسوی، گفته است، درست همانگونه که خانه و غیر خانه تقسیم بندی اصلی فضای جغرافیایی است، خویشتن و نا خویشتن تقسیم بندی اصلی فضای جغرافیای است، خویشتن و نا خویشتن تقسیم بندی فضای روح است.

خانه هم فضا را محصور می کند - اندرون - و هم آن را پس میزند - هرچه در بیرون آن قرار دارد - . بنابراین دو جز بسیار مهم دارد: درون و نما - مارکوس،. - 1382 اینکه آرایش داخلی خانه غالبا نماد احساس ساکنان درباره خویشتن است واقعیتی است که از دیرباز شناخته شده است. حتی گفته اند که شهرت یافتن حرفه آرایش داخلی خانه به نحوی به ناتوانی مردم در اجرای تصمیمات - درباره خویشتن - مرتبط است، زیرا آنان درست نمی دانند که خویشتن واقعی شان چیست. نمای خانه و طراحی داخلی آن گویی غالبا به نحوی انتخاب شده که نشان می دهد شخص خودرا، چه به مثابه روانی منفرد و چه در نسبتش با جامعه و جهان خارج، چگونه می بیند و دوست دارد خود را به خانواده و دوستانش چگونه بنماید.

با توجه به آنکه خانه دارای دو جز مهم درون و نما - بیرون - است؛ درون خانه شخصیت فردی و بیرون خانه شخصیت اجتماعی را به نمایش می گذارد. این موضوع معماری را به سوی انسان مداری هر چه بیشتر سوق می دهد - پیشین،. - 1382 خانه برای انسان از چنان اهمیتی برخودار است که می توان آن را مرکز دنیای فرد نامید. بنابراین خانه می بایست بتواند در فضای درونی و جلوه بیرونی خود توقع" مرکز دنیای فردی بودن" را برآورده نماید. لذا نه تنها درون خانه، بلکه نمای بیرونی آن نیز از اهمیت بالایی برخوردار می باشد، به گونه ای که نمای خارجی خانه مبین کیفیت فضاهای درونی، میزان تشخص ساکنین آن و درک آنان از دنیای فردی شان است - پاکزاد،. - 1386

دنیای که به نوبه خود از ویژگی های فردی او همچون نگرش ها، انگیزه ها و علایق او همچنین از محیط فرهنگی و اجتماعی او متاثر است. در این میان در معماری بومی شخصی سازی از اصول اولیه در شکل گیری مسکن است - پوردیهمی و همکاران،. - 8:1392 قطعا یکی از خصیصه های اصلی معماری بومی تبلور شخصیت فرد تا حد غایت آن است - آلپاگونوولو،. - 26:1365

باتوجه به طب سنتی ایرانی و نظریات ابن سینا، مکان ها، اقلیم ها، جنس ها، اعضای بدن، فصل ها و زمان ها دارای مزاج می باشند. با مشاهده کیفیت های فیزیکی عناصر چهارگانه در محیط پیرامون می توان به خصوصیات رفتاری و اخلاقی انسان ها با مزاج متناسب با همان عنصر پی برد - نقره کار و همکاران،. - 84:1389 مزاج تنها از آن تن نیست و هر مزاج خبر از خصلت ها و    ویژگی های خاص جسمی و روانی از صاحب مزاج می دهد.

- ابن سینا،. - 1367 ادراک افرادی با مزاج های مختلف از محیط ها یا مکان های یکسان متفاوت است. برای همین افراد در سرزمین ها و اقلیم های مختلف دریافت های متفاوتی از اوضاع محیطی یکسان دارند - عبداالله زاده،. - 145:1394 مولفه های موثر در چگونگی اثر پیرامون بر انسان، در انسان های با مزاج های متفاوت است. از همین رو بررسی مولفه های اثر گذار محیطی در سرزمین های مختلف متفاوت است.

اگر طراحان و برنامه ریزان، تکنیک ها و معیارها را نسبت به محیط و درک آن نادیده بگیرند بدون شک این امر خسارت محیطی، روانشناختی و فرهنگ عظیمی را به جامعه تحمیل خواهد کرد و بنابراین هر کشوری چاره ای جزء دستیابی به معیارها و استانداردهای بومی منطبق با شرایط فرهنگی ذهنی مردم خود، در حوزه برنامه ریزی و طراحی محیط مصنوع ندارد - براتی، . - 35:1389 در راستای این هدف، شهری که بوم فرهنگ آن کمتر آسیب دیده و قابلیت احیا آن باشد، انتخاب گردید.

با مطالعه دقیق مسیر زندگی گناباد درمی یابیم که مردم این سامان در گذشته دور در صدد مقابله با ناسازگاری طبیعت و تامین وسایل امرار معاش خود بوده اند و در این راه به گواهی آثار و اسناد موجود، از ساعی ترین ساکنان ایران زمین محسوب شده اند، وجود طولانی ترین و کهن ترین قنات ایران که با جریان خود پیام آور حیات افتخار آمیز توام با کار و تلاش فزاینده مردم منطقه طی سالیان سال می باشد دلیلی بر این مدعی است.

-1-2سوالات پژوهش

- بین هویت بوم فرهنگی محیط و شخصیت غالب کالبدی خانه و شخصیت رفتاری ساکنان خانه ها چه انسجام معنا داری وجود دارد و شاخصه های این انسجام چیستند؟

- چگونه می توان با پاسخ های فوق خانه هایی دارای شخصیت و هویت بوم فرهنگی طراحی نمود؟

-1-3پیشینه

چنانچه می دانیم بقراط فیلسوف یونانی عناصر اولیه جهان را آب، آتش، خاک و هوا میدانست. او انسان را مانند جهان مرکب از چهار عنصر یا مایع فرض نمود. جالینوس هر یک از طبایع را منشا خصوصیات روانی معین قرار می داد - خنده جام،. - 14:1349 در طب سنتی ایرانی انسان ها بر اساس خشکی و رطوبت مزاج ,گرایشات روانی , رفتارها و سلیقه متفاوتی دارند که زمینه ساز فرهنگ های متفاوت است.

- دادرس و همکاران،. - 1394 ابن سینا درباره ارتباط مزاج انسان و مکان چنین می گوید: به نظر می رسد که هر یک از اصناف ساکنان زمین دارای مزاج خاصی هستند موافق با آب و هوای اقلیم آن و در هرمورد مزاج دارای جنبه افراط و تفریط می گردد - ابن سینا،. - 8:1387 همچنین فارابی دانشمند ایرانی در فلسفه مشاءاختلاف اخلاق ها را در نتیجه اختلاف آب و هوا می داند و می گوید مردم در هر منطقه که زندگی می کنند تحت تاثیر آب و هوا, زمین , طول جغرافیایی و اوضاع اقلیمی آن می باشد - نقره کار،. - 82:1389

بروان و ورنر معتقداند که می توان از طریق شخصی سازی محیط منجر به ایجاد هویت شد. به عقیده پروشانسکی , هویت، همچون تعلق به محیط ساخته شده با مکان ما نقش تعیین کننده ای در درک چگونگی تاثیر محیط ساخته شده بر ادراک و در نهایت رفتار افراد دارد. در مقاله خانه نماد خویشتن با بررسی هایی در عمق روان انسان و در تاریخ به ریشه دار بودن مفهوم نمادین خانه در روان انسان می رسد.

روانشناس سوییسی کارل یونگ در ابتدای قرن بیستم، نظریه درونگرا و برونگرا را در روانشناسی مطرح کرد. او تفاوت اصلی بین این دو تیپ شخصیت را در فرایند اطلاعات و استفاده انرژی می داند. بر اساس این تئوری برونگراها به دنیای بیرون تمرکز دارند و    درونگراها معانی را در درون می یابند و تنهایی را به اجتماعی بودن ترجیح می دهند - . - pozdnyakova, 2016

هانس آیزنک برای بهبود نظریه خودش از نظریه یونگ استفاده کرد, تیپولوژی شخصیت آیزنک شامل 4 نوع شخصیت است : درونگرا پایدار، درونگرا نا پایدار، برونگرا پایدار و برونگرا ناپایدار. بر اساس آیزنک, سودایی و بلغمی درونگرا در طیف بالاتر عصبی از دیگرانند و صفراویی و دموی تیپ برونگرا که صفراویی بیشتر عصبی از دموی است.