بخشی از مقاله

چکیده

معماري یکی از مهمترین ویژگی ها و شاخصه هاي هر دوره تاریخی محسوب می گردد. از ابتداي تشکیل حکومت ها، معماري خواه ناخواه در بناها و ساختار این حکومت ها بوجود آمد و در هر دوره علاوه بر اینکه از دوره قبل از خود اقتباس کرد، دستاورد شاخصی نیز داشته و دوره بعد از خود را نیز تحت تاثیر قرار داد. معماري در دوره اسلامی هم هر چند از دوره هاي قبل و از باستان نیز الهام گرفت اما در بسیاري از زمینه ها پیشرفت کرد.

دوره زندیه یکی از مهمترین ادوار تاریخی ایران محسوب می گردد و در این دوره شهر شیراز با توجه به اینکه به پایتختی انتخاب شد معماري و شهرسازي بسیار زیبایی را شکل داد. هر چند در این دوره نیز معماري از ادوار قبل الهام گرفته بود - باستان و دوره اسلامی - اما معماري بسیار جالب و منحصر به فردي را در دوره اسلامی رقم زد. این مقاله سعی دارد تا شاخصه هاي معماري دوره زندیه در شیراز را مورد بررسی قرار دهد.

-1 مقدمه

معماري به انگلیسی Architecture سبک طراحی و شیوه ساخت و ساز ها ساختمان و دیگر سازههاي فیزیکی است معماري، هنر و فن طراحی و ساختن بناها، فضاهاي شهري و دیگر فضاهاي درونی و بیرونی براي پاسخ همآهنگ به نیازهاي کارکردي و زیباشناسانهاست .باید معماري را از مهندسی سازه و ساخت و ساز متمایز ساخت. گرچه بسیاري از بناها نظیر ها خانه و مکانهاي عمومیکاملاً - در حیطه دانش معماریست، برخی سازهها و بناهاي دیگر مثل ،ها یادمان ،ها پل ها کارخانه و غیرو - وجود دارند که در مرزي بین معماري و مهندسی یا معماري و هنر قرار میگیرند.

معماري بازي استادانه، صحیح و باشکوه تودههایی است که در روشنایی با یکدیگر جمع میشوند. چشمان ما براي مشاهدهی صورت ها - فرم ها - در روشنایی ساخته شدهاند، نور و سایه این صورت ها را آشکار می کنند، مکعب ها، مخروط ها، کره ها، استوانه ها یا هرم ها صورت هاي بزرگ اولیهاي هستند که نور آن را به گونهاي ممتاز آشکار میکند، تصویر این صور در درون ما و بدون ابهام متمایز و ملموس است . به همین دلیل است که این ها صور زیبا، زیباترین صوراند. همه کس، از کودك گرفته تا وحشی و ما بعد الطبیعه دان با این مطلب موافق است. این امر به ماهیت هنرهاي تجسمی مربوط میشود.

-2 شیراز در زمان زندیه

در دوره صفوي، شیراز در اثر علاقه و کوشش امامقلی خان حاکم مقتدر فارس، رونق بسیار یافت. احداث مساجد، مدارس، تکیه ها، باغ ها و ... و احترام به دانشمندان و نویسندگان، شیراز را چون زمان اتابکان شهري پر جاذبه و بلند آوازه کرد اما چندي بعد اختلافات داخلی و زبانه کشیدن آتش فتنه افغان ها، به شیراز ل شیراز سه بار دچار خرابی هاي جبران ناپذیر شد تا اینکه عمر حکومت افشار نیز پایان یافت و کریمخان به جکومت رسید.

او از ابتداي سال با اراده اي قوي و همتی بلند تصمیم گرفت شهر نیمه ویران شیراز را بازسازي کند و به ترمیم خرابی ها بپردازد - امداد، حسن، شیراز در عهد کریمخان زند، مجموعه مقالات کنگره بزرگ زندیه، ج1، شیراز، انتشارات بنیاد فارس شناسی، ص 15 تا . - 17 در این دوره که آرامش نسبی برقرار بود، قسمت هایی از شهر شیراز به ویژه ناحیه حکومت نشین آن بازسازي شد و ساختمان هاي جدیدي برپا گردید.

کریمخان زند که شیراز را در سال 1180 ه.ق به پایتختی خود برگزیده بود دست به کارهاي عمرانی زد و نخست به مرمت و استحکام باروي شهر که در جنگ هاي داخلی صدمه کلی دیده بود پرداخت. وي حصاري از گچ و سنگ گرداگرد شیراز کشید و خندقی دور آن حفر کرد. کریمخان در تجدید بناي حصار محیط آن را به قدري کوچکتر نمود به طوري که بعضی از قسمت هاي شهر در خارج از حصار قرا ر گرفت. او دروازه هاي 12 گانه را به 6 دروازه منحصر ساخت و در مقابل هر دروازه میدانی وسیع احداث و در آن درختان سایه دار مانند چنار غرس کرد. تا ابتداي حکومت کریمخان شهر داراي 19 محله بود که او بعضی از محله ها را در هم ادغام کرد و آن ها را به 11 محله رساند.[1]

-3 معماري دوره اسلامی

معماري از کهنترین هنرها می باشد که همواره با افکار انسان، عقاید و ادیان وي همراه بوده است. تاریخدانان قدمت تاریخی معماري را بیش از شش هزار سال بیان نموده اند. در همان کهنترین بازمانده هاي تاریخی می توانیم ردپایی از تمایل انسان ها در تزیین و آراستن محیط زندگی را ببینیم.[2]تاریخ معماري به زمانی بر می گردد که آدمی براي زندگی مجبور به ساخت سرپناه براي خویش بود . در عین حال به دلیل قابلیت خلق طرح هایی در ابعاد بزرگ و باشکوه امکان یافته تا به عنوان واسط خود بزرگنمایی و نمایشی در خدمت افراد و گروه ها و یا کل جامعه قرار بگیرد.

معماري اسلامی، شیوه اي از معماري است که تحت تأثیر فرهنگ اسلامی بوجود آمده و داراي چند ویژگی است: معماري جهان اسلام گونه اي از معماري است که شامل معماري گستره اي از جهان می شود که ما با عنوان جهان اسلام می شناسیم. معماري دوران اسلامی علاوه بر ظاهري زیبا، باطنی عمیق و انسانی و باصفا دارد همچنین معماري این دوره ضمن رعایت دستاوردهاي علوم تجربی، با روح و دل انگیز است به این معنا که حس، عقل و روح را تغذیه می کند .

اصل عنصر فضا در معماري دوران اسلام محل حضور انسان است و سایر عناصر نظیر بدنه ها و اجزاء ساختمان بر مبناي آن هویت می یابند. در معماري اسلامی علاوه بر فضاي سرپوشیده داخلی، فضاي سرباز و سرسبز خارجی یعنی حیاط مرکزي هم از اهمیت فوق العاده اي برخوردار است همچنین در معماري این دوره سقف مانند کف طراحی نمی شود بلکه کف با الهام از بستر طبیعت هموار و مسطح است و سقف با الهام از آسمان لایتناهی و کهکشانی طراحی می شود.

در معماري دوران اسلامی فضاها بر حسب کارکردشان درجه بندي می شوند: در شهرها، فضاهاي مذهبی و فرهنگی، قلب و کانون و نماد برجسته شهر هستند و سایر عناصر فضایی بر حسب نوع عملکردشان درجه بندي و مکان یابی می شوند. در داخل بناها و خانه ها هم فضا هاي جمعی در محور اصلی و فضاهاي فردي و خدماتی و عبوري در حاشیه قرار می گیرند.[3 ]

.4 تاثیرپذیري معماري زندیه از دوران پیشین

هنر و فن معماري زندیه ترکیبی از معماري پیشین ایران است و چونان پلی است که ما را به گذشته پر افتخارمان می برد.[4] این هنر به دنبال یافتن یک زبان مخصوص به خود براي ارج نهادن به تمدن و هنر گذشتگان و ادامه معماري سنتی در جهت شکوفایی هنر معماري و فنون مهندسی بومی است. هنگامی که وکیل الدوله در سال 1145 خورشیدي شیراز را مرک زیت بخشید طرحی کلی براي احداث مجموعه اي از بناهاي زیبا در نظر داشت.

این طرح آمیزه اي بود از معماري خاص صفویان و یادمان هاي به جا مانده از تخت جمشید. او تحت تآثیر عظمت سردرها وستون هاي سنگی یکپارچه تخت جمشید و با الهام از بناهاي دوره صفویه در شهرهاي اصفهان و تبریز، شاهکارهایی نوین ارائه کرد. بناهاي مورد نظر او در نهایت استجکام و با بلندنظري سازندگان آن شروع شد و با تلاش بی وقفه آن ها انجام یافت که تاکنون با اینکه بیش از دو سده از عمر آن ها می گذرد همچنان پابرجا مانده است.[5] معماري دوره زند بیشترین تآثیر را از معماري هخامنشی و ساسانی داشته است. به عنوان مثال کریمخان در سال 1173 ه.ق کاخ گلستان را به سبک بناهاي دوره ساسانی بنیانگذاري نمود.[6]

.5 مجموعه زندیه

شیراز پیش از به قدرت رسیدن کریمخان، دوران ویرانگري افغان ها و حملات نادر را پشت سر نهاده بود. در طی این اتفاقات شهر شیراز به ویرانه اي تبدیل شد و حتی بناهاي صفوي نیز از این حملات در امان نماند. با به قدرت رسیدن کریمخان در دوره اي کوتاه این شهر و مردمان آن به آرامش رسیدند. او بسیار به آبادانی این شهر اهمیت داد و بناهاي عام المنفعه و خصوصی بسیاري ساخت و دیگر سرداران و بزرگان دیگر نیز به ساخت بناهایی همت گذاشتند. مجموعه کریمخانی از بناهاي مختلفی چون ارگ، حمام، باغ، دیوانخانه، مسجد، بازار و ... ساخته شد.[7]

 ارگ اولین و شاخص ترین عنصر این مجموعه به حساب می آید. کریمخان براي ساختن خانه اندرونی به سال 1180 ه.ق در ضمن ساختن برج و باروي شهر، تصمیم گرفت که خانه اندرونی خود را به صورت ارگ مستحکمی بسازد. کریمخان زند براي ساختن قصر اندرونی خود ماهرترین سنگتراشان، معماران و هنرمندان آن عصر را به شیراز دعوت کرد و بهترین نوع مصالح را از شهرها و کشورهاي مختلف خریداري نمود و در اختیار کارگران قرار داد.[8]

دیوانخانه یکی دیگر از بناهایی است که در قسمت شمال شرقی مجموعه زندیه قرار گرفته است. این بنا به صورت باغی مشجر با دیوارهاي بلند در بخشی از خاك گورستان ابوعبداالله بن خفیف بنا گردیده است. ساختمان آن در شمال باغ رو به قبله شامل ایوانی رفیع مزین به دو ستون مرمرین یک پارچه دوازده متري بوده است که آقا محمدخان در سال 1206 ه.ق که وارد شیراز شد دستور داد تا آن دو ستون را از جا کنده به تهران حمل کنند.[9] باغ نظر یکی دیگر از عناصر این مجموعه به حساب می آید و یکی از مهمترین باغ هایی بود که کریمخان در سال 1184ه.ق دستور داد در جنوب ارگ مورد بازسازي قرار دهند.

در مدت شش ماه چهار دیواره پیرامون باغ ساخته شد و دو در عالی در سمت شمال و جنوب آن کار گذاشتند و بر سردر هر یک تالاري و میل پایه هاي ده متري بنا نهادند . در وسط آن یک کلاه فرنگی احداث و در چهار سمت آن چهار حوض قرار دادند.[10] در جنوب باغ نظر عمارت باشکوه دیگري ساخته شد که حرم خانه یا حرمسراي کریمخان زند بود.

ایوان بزرگ آن را که با ستون بلند یکپارچه از سنگ مرمر مزین کرده بودند، در سمت جنوب بنا قرار داشت و در نزدیکی آن حمام وکیل قرار داشت که در غرب مسجد واقع شده است و ازاره هایش در داخل از سنگ مرمر تا سه متري پوشیده شده و سقف رختکن آن با ستون هاي یک پارچه از سنگ استوار شده و پر از نقش و نگار است. این حمام که به عنوان حمام عمومی شهر شناخته می شد، داراي چهار قسمت مرتبط به یکدیگر است.[11]

مسجد و    کیل یکی دیگر از عناصر این مجموعه به حساب می آید که در نوع خود بی نظیر است. این مسجد که به نام مسجد سلطانی وکیل نیز معروف است یکی از بناهاي باشکوه خان زند می باشد و در نزدیکی باغ نظر و جنوب شرق ارگ به مساحت تقریبی 11 هزار متر مربع ساخته شده است. شبستان این مسجد داراي 48 ستون سنگی یکپارچه با حجاري هاي مارپیچ می باشد و منبري 14 پله اي دارد که در نوع خود بی نظیر است. بناي مسجد در سال 1188 ه.ق به پایان رسید. میدان توپخانه و نقاره خانه نیز جزو این مجموعه بودند که به لحاظ نیازهاي نظامی شکل گرفته بودند با طاقنماها و حجره هاي یک طبقه محصور شده بودند و تنها سردر نقاره خانه و دیوانخانه و ورودي میدان یکنواختی نماها را از بین می برد. 

در متن اصلی مقاله به هم ریختگی وجود ندارد. برای مطالعه بیشتر مقاله آن را خریداری کنید