بخشی از مقاله
چکیده
پهنه بندی کیفیت آب رودخانه، از اولین و شاید مهمترین گام ها در مدیریت کیفیت آب رودخانه بشمار می آید؛ چرا که محققین و تصمیم گیران را نسبت به روند و چگونگی تغییرات آلودگی نسبت به زمان، مکان و شرایط خاص آگاه می سازد. هدف از این مقاله شناسایی شاخص های مهم و پرکاربرد مختلف جهت ارزیابی کیفیت آب های سطحی می باشد.
شاخص ها با ساده سازی و کاهش اطلاعات خام و اولیه علاوه بر بیان کیفیت آب، روند تغییرات کیفی آب را در طول مکان و زمان نشان می دهند. در بررسی حاضر روش های بیولوژیک - شاخص هیلسنهوف، شاخص BMWP، شاخص ASPT، شاخص - EPT و روش های کیفی - شاخص NSFWQL، شاخصIRWQI، شاخص - Said مورد بررسی قرار گرفته اند که نتایج گویای این حقیقت است که تمامی شاخص ها کارآمد بوده و بسته به هدف و محل فعالیت با هم متفاوت می باشند.
.1 مقدمه
مطالعه رودخانه ها، نهرها و چشمه ها که در واقع به عنوان سیستم گردش خون عمل می کنند، بسیار مهم بوده و علاوه بر تشخیص شرایط کیفی و سلامت بوم سازگان ها فشارهای وارده از محیط را نیز نشان می دهد 2]،.[1 با توجه به رشد روز افزون جمعیت انسانی، توسعه مناطق شهری و روستایی، شهرک هاو سکونت گاه های انسانی در مجاورت منابع آبی و همچنین نادیده گرفتن مسائل محیط زیستی، ورود آلاینده ها به منابع آبی و مسئله آلودگی بدنه های آبی از معضلات مهم و به روز جامعه ی بشری می باشد. که تاثیرات نامطلوبی از جمله بهم خوردن توان طبیعی محیط زیست، تاثیر منفی در توان تولیدی رودخانه ها، تاثیر بر موجودات آبزی، اثرات بهداشتی مضر برانسان و... دارد.
بنابراین برای جلوگیری از اثرات نامطلوب بایستی مدیریت کیفیت آب رودخانه ها انجام شود. در این راستا پهنه بندی کیفی آب رودخانه ها سبب می گردد تا چگونگی روند تغییرات آلودگی ها نسبت به زمان و مکان مشخص شود .[3] بدین منظور روش های مختلفی برای پهنه بندی کیفی آب رودخانه ها وجود دارد که از جمله می توان به روش های بیولوژیک - شاخص هیلسنهوف، شاخص BMWP، شاخص ASPT، شاخص - EPT و روش های کیفی - شاخص NSFWQL، شاخصIRWQI، شاخص - Said اشاره کرد.
با توجه به اهمیت ماکروبنتوزها و تاثیر فاکتورهای محیطی بر آن ها، در مطالعات زیادی برای پهنه بندی بدنه های آبی از این روش ها استفاده شده است. برای نمونه می توان به مطالعات انجام شده توسط میررسولی و همکاران - 1390 - در رودخانه زرین گل استان گلستان [4] ، Jay و همکاران - 2010 - در رودخانه تستا در هیمالیا [5] و حافظیه - 1380 - در چشمه های استان فارس اشاره کرد .[6]
همچنین Azrin و همکاران - - 2005 اثر فعالیت های انسانی بر توزیع و تنوع جوامع درشت کفزیان و کیفیت آب رودخانه لنگت در مالزی را مورد مطالعه قرار داده اند .[7] میرزاجانی و همکاران - 1387 - رودخانه های منتهی به تالاب انزلی را براساس جوامع کفزیان ارزیابی کیفی نموده و کیفیت آب این رودخانه ها را به ویژه در مجاورت شهرها ضعیف تا بسیار ضعیف برآورد نموده اند .[8] توان مقصودی و همکاران - 1382 - نیز بر اساس جوامع کفزی رودخانه ی شمرود سیاهکل را ارزیابی نموده و کیفیت آب این رودخانه را خوب گزارش داده اند .[9]
.2 روش های بیولوژیک
یکی از مهم ترین روش ها برای پاسخ دادن به سوالات درباره وضعیت فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیک آب مطالعه مستقیم گیاهان و جانورانی است که در آن زیست می کنند. ارگانیزم های آبی و جوامع آن ها وضعیت فعلی و همچنین تغییرات در گذر زمان و تاثیرات تجمعی آلودگی ها را نشان می دهند .[10] در میان ارگانیزم های آبی، بی مهرگان آبزی به عنوان یکی از شاخص های مهم برای تعیین وضعیت کیفیت منابع آبی می باشند.
بی مهرگان آبزی کلیه موجوداتی که در سطح یا درون رسوبات منابع آبی یا نواحی نزدیک به بستر زندگی می کنند یا به بیان دیگر دست کم بخشی از دوران زندگی خود را در بستر رودخانه سپری می کنند،گفته می شود 12]،.[11 بی مهرگان کفزی با چشم غیر مسلح قابل رویت هستند و چرخه زندگی طولانی و غنای بالایی دارند و در قبال عوامل محیطی عکس العمل های متفاوتی از خود نشان می دهند .[13] عوامل مختلفی از جمله ساختار بستر و میزان مواد آلی موجود در بستر، دما، شوری، اکسیژن محلول و اسیدیته بر تراکم، پراکنش و تنوع بی مهرگان موثر است .[14]
این موجودات بخش اصلی زنجیره غذایی و نیاز گونه های بسیاری از آبزیان و بخصوص ماهیان را برآورده می سازند و می توانند به عنوان شاخصی از میزان کل تولیدات و همچنین شاخصی برای کیفیت آب محسوب شوند5]،6،.[15 یکی از متداول ترین روش ها برای ارزیابی اثر تنش های وارد شده بر شرایط زیستی اکوسیستم های آبی، مطالعه جوامع بی مهرگان آبزی است .[16] از این رو این روش برای اولین بار در اروپا تحت عنوان پایش زیستی مورد استفاده قرار گرفت که مبتنی بر بررسی بی مهرگان کفزی و ماهی ها به عنوان شاخص کیفیت آب بود .[17]
ماکروبنتوزها تنوع بسیار زیادی داشته و نسبت به آلودگی های محیطی عکس العمل های متفاوتی از خود نشان می دهند و قادرند اثرات زیست محیطی پنهان را نمایان سازند. به این صورت که بعضی از گونه ها در آب های کاملا تمیز و عاری از هرگونه آلودگی و بعضی در آب هایی با آلودگی زیاد قادر به ادامه حیات هستند. بنابراین می توان از آن ها در بررسی روند تغییرات کیفی آب و تعیین سلامت اکوسیستم های آبی استفاده کرد 19]،.[18
.1-2 شاخص بیولوژیکی خانواده هیلسنهوف - H-FBI -
این روش بر اساس شناسایی ماکروبنتوزها در حد خانواده و تعیین بردباری آن ها نسبت به آلودگی، بین - 0-10 - امتیاز داده می شود. امتیاز صفر بیانگر عدم مقاومت خانواده به آلودگی و امتیاز 10 مقاومت بالای خانواده را نسبت به آلودگی نشان می دهد. این شاخص از جمله شاخص های مناسب در ارزیابی سریع در محل اکوسیستم های آب های جاری محسوب می شود .
