بخشی از مقاله
چکیده
اخلاق، جمع واژة خلق است و خلق نیز کیفیتی نفسانی است که ملکه ذهنی انسان شده است. متون ادبی از زوایاي گوناگونی قابل بررسی است که یکی از این جنبهها، بررسی مسائل اخلاقی در آن-هاست. اینکه چه مسائلی بیشتر در یک دورة خاص مورد توجه بوده است و یا بیشترین دغدغههاي ذهنی نویسنده/ یا شاعر در مسائل اخلاقی چه چیزهایی بوده است، ضرورت انجام این پژوهشها را ایجاب میکند. در این پژوهش به بررسی بسامدي تحلیلی شایستهاي اخلاقی در 200 غزل آغازین دیوان اشعار خواجوي کرمانی پرداخته شده است. نتایج نشان میدهد که 192 مورد شایستهاي اخلاقی مورد توجه شاعر بوده است. سه مضمون وفاداري، ایثار و دوستییشترب مورد توجه شاعر بوده است.
-1مقدمه
به صورت کلی، آنچه در مورد اخلاق میتوان گفت آن است که: اخلاق در لغت جمع واژةخُلق«» استخُلق.» صفتی را گویند که در نفس انسان رسوخ دارد و موجب آن شودمی که افعالی متناسب با آن، بدون نیاز به تفکّر و تأمل از او شودصادر.خَُلق همان ملکه است که در مقابل حال قرار دارد. حال بر خلاف ملکه، کیفیت نفسانی سریع الزّوالی است که میتواند پس از ممارست و تمرین، ملکه انسان گردد« - طوسی، . - 101 :1387 ابن مسکویه میگوید:خُلق» همان حالت نفسانی است که انسان را به انجام کارهایی دعوت میکند؛ بیآنکه نیاز به تفکر و اندیشه داشته باشد« - ابن مسکویه، . - 15 :1381
بدون تردید، یکی از دغدغههاي آدمیان چه در گذشته و چه در حال حاضر، همین اخلاق و محدودة آن بوده است. و شاید بتوان گفت، یکی از مهمترین آموزههاي دینی تمام ادیان، توجه به اخلاق و رعایت اصول اخلاقی بوده است. هر چند که هر قوم، ملّت و مذهبی تعاریف متفاوتی از اخلاق داشتهاند و محدودة آن را با اصول و معیارهایی براي خود مشخّص کردهاند که تا حدودي با دیگرملّتها و مذهبها تفاوت دارد؛ اما شاید بتوان گفت جوهرة اخلاق در تمامی زمانها و مکانها و بین تمامی ملّتها و قومیتها و مذهبها داراي وجوه مشترکی است که باعث تعالی انسانی و دور شدن صفات حیوانی از انسان میشود.
در گذشته تاریخی ایران، ادیان مختلفی وجود داشتند دین زرتشت، اصول خود را بر پایه پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک بنا کرده بود که با دقّت در این اصول و موازین، در مییابیم که اولین مسئلهاي که برجستگی پیدا میکند، اخلاق است. »همچنین محسنات اخلاقی از قبیل راستی و درستی، امانت، تواضع، رحم و شفقت و... نمونههایی از تعالیم مزدیسنا و اخلاق ایران باستان است« - ایرانی، . - 5 :1361
ادبیاتی که جنبه اخلاقی دارد، شامل تعلیمات اخلاقی، دعوت به کار نیک، اندرزها و رهنمودهایی براي داشتن یک روش صحیح زندگی و همیشه همراه با گفتارهایی دربارة دین و اصول آن است »اینگونه نوشتهاهرا که تعدادشان نسبتاً زیاد است، هندرز - اندرز - یا پندنامک مینامیدند. کتاب پندنامک زرتشت شامل دستورهاي اخلاقی همراه با تعلیمات دینی است« - ریپکا، . - 68 :1354 بعدها بعد از ورود اسلام به ایران، اخلاق تحت تأثیر آموزههاي اسلامی قرار گرفت و قرآن کریم، سیرة بزرگان دین و ائمه معصومین، ملاك زندگی ایرانیان قرار گرفت.
با توجه به مطالب بالا و قبول این مسأله که مسائل اخلاقی و معنوي فقط مختص به یک قوم، ملّت و دین خاصی نیستند و تقریباً جوهرة اخلاق در تمامی ادیان و مذاهب و ... وجود دارد و اشتراکات زیادي نیز با هم دارند؛ این نکته نیز بر ما روشن و مبرهن خواهد شد که محمل اصلی بازتاب این اصول اخلاقی، در ادبیات آن ملت و قوم است. چرا که ادبیات، یکی از جلوهها و در اصل یکی از اساسیترین تجلیگاههاي فرهنگ و عقاید مردم است.
به همین دلیل است که یکیاز »مشخّصات بارز شعر نکهفارسی با همه تنوعی که از لحاظ اندیشه و احساس و مشرب گویندگانش در آن وجود دارد، ارزشهاي اخلاقی و انسانی است که چونان گوهرهاي تابناك، جان و دل فضیلتجویان هنردوست را تاکنون از فروغ معنوي خود روشنی بخشیده و نوازش کرده و در طول حیات هزارساله خود راهنماي نسلها و پرورشدهندة قرایح و استعدادهایی بسیار بوده است.
با نظري گذرا به درونمایه شعر گذشته، آشکار میشود که در این قلمرو وسیع، ذوق و اندیشه، هر چه مقدس و محترم و والا و زیباست، ستایش شده و از تمامی ناشایستها و رذایل و آنچه موجب سقوط اخلاقی انسان می- شود، نکوهش و تقبیح به عمل آمده است« - رزمجو، . - 261 :1382 شاعران ادب پارسی در آثار خود - با هر محتوا و درونمایهاي - ، هر جا که فرصتی می-یافتند به مباحث و مسائل اخلاقی میپرداختند. گویی با هر نوع مشرب و ایدئولوژي که داشتند و در هر محتوایی که اثر خود را میپرداختند، خود را ملزم میدیدند که به هر نوعی شده است به مسائل و مباحث اخلاقی نیز بپردازند.
