بخشی از مقاله
چکیده
در دهه های اخیر عدم انسجام شکل شهر و گسست در سازمان فضایی شهر موجب چالش هایی بین شهر سنتی و شهر مدرن شده است. در اقلیم گرم و خشک تبعات چشمگیر این مسئله بر زندگی ساکنان، از مهمترین مسائل در حوزه ریخت شناسی شهری در این نواحی است. فقدان ارزش ها و مزیت هایی که شکل شهر سنتی برای زندگی ساکنان فراهم می نمود در شهرنشینی معاصر به شدت خودنمایی می کند. مسائلی از قبیل افزایش هزینه های حمل و نقل شهری، عدم انطباق با شرایط جغرافیایی و طبیعی محیط و ... پیگیری نظریات جدید جهانی در زمینه شهرسازی نشان می دهد برخی جنبه های این مسئله در ابعاد جهانی مورد توجه است. این تحقیق بر آن است تا با روش تحقیق توصیفی - تحلیلی ، قانونمندی های موجود در شکل شهر سنتی در اقلیم گرم و خشک را استخراج نماید و با مقایسه آن با راهکارهای جهانی ارائه شده برای مسائل، به ارائه راهکارهایی برای توسعه و طراحی شهری بپردازد.
واژگان کلیدی: شکل شهر، انسجام، پراکنش شهری، شهرگرایی نوین
-مقدمه
فرم شهر - شکل شهر - از مهمترین مفاهیم مرتبط با شهر و شهرسازی است که به گونه های مختلف - از موجودیت کالبدی شهر تا ترکیب اجزاء مصنوع، طبیعی و جریانهای اجتماعی به صورت توامان - تعریف و تحدید شده است و تئوری های گوناگونی نیز درباره آن نشر یافته است. شکل شناسی شهری در ارتباط با مطالعه و بررسی شکل شهر و با در برگرفتن حوزه های دانشی مختلف مانند معماری،معماری منظر، تاریخ معماری و شهرسازی، برنامه ریزی شهری، جغرافیا و باستانشناسی پدید آمده است. در شکل شناسی، شهر به عنوان سکونتگاه انسانی با ابعاد اجتماعی و زمانی وابسته به آن مورد تفحص قرار می گیرد.
شکل شهر در مطالعه تاریخ شهر از مهمترین منابع محسوب می گردد و سندی مهم از طرز تلقی جوامع از نیازها و باورهایشان - شهروندان و شکل دهندگان به شهر شامل حکومت ها و متخصصان - است، با توجه به بستر طبیعی، تصمیمات حرفه مندان و جریانهای اجتماعی - اقتصادی شکل می گیرد و بر شیوه زیست و ادراک شهروندان از شهر، فضای شهری، استخوان بندی اصلی شهر و ... تاثیر می گذارد. شهرهای ایران در اقلیم گرم و خشک تا قبل از دوره معاصر غالبا بر اساس هنجارهای کیهانی، باورها، الزامات محیطی و نیازها شکل گرفته اند؛ در موارد معدودی نیز اندیشه های حکومتی همساز با سایر عوامل بر فرایند تشکیل شهر چیره شده اند. بر تحولات شکل شهر در این دوره مطالعات بسیاری - در قالب تاریخ شهر - صورت گرفته است.تحولات شکل شهر معاصر در ایران متاثر از تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی به گونه ای متفاوت صورت می پذیرد. رشد سریع شهرنشینی، تجدد طلبی و مدرنیزاسیون حکومتی، ظهور حرفه های برنامه ریزی شهری و طراحی شهری طی چندین دهه در سطح بین الملل و ورود آنها به صحنه تصمیم گیری و طراحی شهرهای ایران موجب سرعت گرفتن تحولات و حتی دگرگونی شکل شهرها شدند.
از سویی دیگر با نگاهی نقادانه به شکل شهر معاصر مسائل بسیاری در نظام های عملکردی، بصری و ادراکی شهرها خودنمایی می کند، عدم یکپارچگی بافت شهرها، سیما و منظر شهری ناخوانا، پراکنش شهری، عدم ارتباط فرم شهر با بستر و محیط طبیعی، فقدان تداوم در شکل شهر و حتی بروز پدیده هایی مانند فرسایش بافت شهری از این جمله اند. در تحلیلی دقیق تر از این مسائل به یک شکل شدن بافت های شهری ، بهم ریختن انتظام توده و فضا در شهرها، شکل شبکه راه و... فارغ از اقلیم، بستر و ارزش ها بر می خوریم که ادراک شهر را به عنوان یک کل مورد تردید قرار می دهد. برخی مسائل در بافت های جدید برنامه ریزی و طراحی شده بیش از سایر بافت ها بروز یافته اند. در حالی که آموزش متخصصان شهرساز در دانشکده ها و همراه شدن آنها با معماران در فرایند برنامه ریزی و طراحی شهری طی دهه های گذشته انتظاراتی متفاوت را برانگیخته است.
ٍ -اقلیم گرم و خشک
بزرگترین حوزه آب ریز ایران از دشت کویری مرکزی و حوزه کویر لوت تشکیل شده است. دشت مرکزی ایران از طرف شمال توسط رشته کوه های البرز و از طرف شرق با کوه های زاگرس محصور شده است. رشته کوه های مذکور باعث جلوگیری از جریان بادهای باران آور به داخل حوزه آب ریز شده اند. میزان بارندگی در دشت کویر مرکزی ایران بسیار کم - حدود هفتاد میلیمتر در سال - برآورد شده است. پوشش گیاهی فقیر، زمین های شوده زار و تراکم بسیار کم جمعیتی از ویژگی های منطقه کویری مرکز ایران محسوب می گردد. درجه حرارت بالا در روزهای فصول گرم اختلاف زیاد درجه حرارت بین روز و شب، تابش شدید نور خورشید و خشکی هوا از ویژگی های مناطق بیابانی کشور محسوب می گردد ]ٌ.[
َ -شکل شهر
شکل شهر تبلور فضایی و شکلی حیات مدنی، اجتماعی شهر و فعالیت های جوامع شهری در مکان و زمان بوده است و در ترکیبیی از ذهنیت و عینیت ماهیتی ترکیبی یافته است که حاصل تعامل نیروهای مختلف می باشد. شکل شهر واقعیتی مستقل از ناظر است که در منظر شهری به کیفیتی مستقیما محسوس تبدیل می شود و توسط ناظر ادراک می گردد ]ٌ. [
ُ -ویژگی های شکل شهر در اقلیم گرم و خشک
ویژگی های شکل شهر در اقلیم گرم و خشک را می توان در دو گروه اصلی جای داد:
- ویژگی های متاثر از جهان بینی
- ویژگی های متاثر از عوامل محیطی و کالبدی
مهمترین ویژگی که بر اساس ایدئولوژی و فرهنگ ساکنان در مناطق گرم و خشک به شهر شکل داده است، انسجام و وحدت است. انسجام حاصل دو عامل اصلی است: ٌ. جهان بینی وحدت گرا - اصل وحدت وجود در تفکر فلاسفه اسلامی - ، ٍ. پیروی از قواعد عام و محدود ]َ.[
الف: جهان بینی وحدت گرا: وحدت وجود تفکری است که اغلب فلاسفه و صوفیان - از جمله ابن عربی و ملاصدرا - بر آن پایبند بوده اند. این مفهوم عبارت است از این که وجود مطلق و حقیقی، تنها خداست و جز خدا همه چیز نمود و هستی نماست.
ما عدم هاییم و هستی های ما تو وجود مطلقی فانی نما
ما همه شیران ولی شیر علم حمله شان از باد باشد دم به دم
حمله شان پیدا و ناپیداست باد آنکه ناپیداست هرگز گم مباد ]ُ[
توسعه اصول اسلامی برای تبیین وحدت از راه سازمانبندی اشکال و فضاهای کمی و کیفی در قرارگاه های انسانی، پذیرای سه نظام مشهود نظم آفرینی بوده است: طبیعی، هندسی و هماهنگ. نظم با نواخت و هماهنگ موجد "کثرت در وحدت" است، موجد شکل های هندسی ای که در چارچوب یک هندسه فراآگاهانه در الگوهای طبیعی با یکدیگر پیوند یافته اند ] ِ.[مفاهیم اصلی وحدت د شکل شهر عبارتند از: تناسب، تساوی، تشابه، تجانس، تماثل، توازی، توازن و تقارن ]َ.[این جهان بینی در شهر با وحدت اجزا و تشابه هر جزء با کل محقق گردیده است. همگرایی و انسجام کلیه اجزا در راستای ایجاد یک کل - شکل شهر - ساختاری خود متشابه را پدید آورده است.
ب: قواعد عام و محدود: شکل منسجم شهر بر اساس قواعدی محدود شکل گرفته است: درون گرایی، کاربرد مصالح بومی، همپیوندی واحدهای مسکونی، رعایت اصل محصور بودن، مقیاس و تناسب و ارکیب فضاهای متباین ]ّ.[ویژگی های حاصل از عوامل محیطی وکالبدی شامل عوامل موثر بر استقرار و مکان یابی شهرهای در نواحی گرم و خشک و عوامل موثر در شکل ، اندازه، سیما ومنظر کلی شهرهای سنتی است.چهار عامل زمین، آب، اقلیم و پوشش گیاهی به عنوان عوامل موثر بر استقرار و مکان گزینی مجتمع های زیستی تلقی می گردند. از این میان آب و زمین مهمترین نقش را در مکان یابی شهرها ایفا می کردند. اقلیم و پوشش گیاهی به عنوان عوامل موثر در استقرار فرم شهرها هستند ] ٌ.[ در مورد خاک مقاومت زمین، حاصلخیزی و میزان جذب آب از جمله مهمترین ملاحظات هستند. در مورد آب نیز قنات ها از جمله مهمترین عوامل شکل دهنده به شهر و تعیین کننده جهات رشد آن بوده اند.
