بخشی از مقاله
چکیده
مطالعه حاضر با روش شبیهسازی سیستم پویا، تقاضای آموزشعالی در ایران در سالهای 1395-1404 را برآورد و شبیهسازی نموده است. اساس شبیهسازی در این تحقیق بر پایه تغییرات جمعیتی کل کشور است که در آن، روند عرضه جمعیت دانشآموزی و فارغالتحصیلان مقطع پیشدانشگاهی و متغیرهای اقتصادی اثرگذار بر تقاضای ورود به دانشگاهها دخیل داده شده است. نتایج نشان میدهد، در سناریو ادامه روند موجود، جمعیت متقاضیان آموزشعالی در مقطع کارشناسی از 846 هزار نفر در سال 1394 به 467 هزار نفر در سال 1404 خواهد رسید.لازم به ذکر است برای آزمون قدرت پیش بینی مدل،شروع دوره مدل از سال 1390 در نظر گرفته شده است.
مقدمه
موالید دهه 60تقریباً دو برابر دهه قبل و بعدازآن میباشد. اثر رشد سریع جمعیت این دهه، در فواصل مختلف زمانی به ساختارهای اقتصادی و اجتماعی کشور فشار قابلملاحظهای را وارد کرده و خواهد نمود. روند پذیرش دانشجو در کشور متأثرعمدتاً از تحولات جمعیتی و تعداد شرکتکنندگان در آزمون کنکور میباشد. افزایش جمعیت باعث افزایش تقاضای آموزشعالی و بالتبع افزایش تعداد دانشجویان دانشگاهها میشود البته متغیرهای اقتصادی نیز میتوانند انگیزه ادامه تحصیل در افراد را تحت تأثیر قرار دهند. در سالهای اخیر با افزایش ظرفیت دانشگاهها تقرباًی همه متقاضیان آموزشعالی امکان ورود به دانشگاهها و مؤسسات آموزشعالی را پیداکردهاند.
هدف مطالعه حاضر بررسی تغییرات الگوی جمعیتی، برآورد تعداد متقاضیان ورود به دانشگاههای کشور، روند پذیرش و تعداد دانشجویان با استفاده از روش شبیهسازی پویا است. مسئله موردبررسی ازآنجهت مهم است که در سالهای گذشته ظرفیتهای قابلتوجهی برای توسعه کمی دانشگاهها ایجادشده است و در صورت کاهش جمعیت دانشجویی بخش قابلتوجهی از ظرفیت دانشگاهها خالی خواهند ماند.
در مطالعه حاضر، چهارچوب مدلسازی مبتنی بر سیستم قدیم آموزشوپرورش میباشد که دانشآموزان متوسطه در رشتههای علوم نظری شامل علوم ریاضی، علوم تجربی، علوم انسانی و هنر میبایست دوره پیشدانشگاهی را بگذرانند تا بتوانند در آزمون مقطع کارشناسی شرکت نمایند. در سیستم جدید آموزشی که از سال 1392 اجرا میگردد دوره پیشدانشگاهی حذفشده و کلیه دانشآموزان رشتههای علوم نظری، فنیوحرفهای، کاردانش در سال سوم متوسطه فارغالتحصیل میگردند. البته نتایج مدل شبیهسازیشده با اندکی تغییر قابلاعمال در نظام جدید آموزشی نیز میباشد.
شبیهسازی مدل تحقیق، در قالب روش سیستم پویا انجام میشود. مزیت روش سیستم پویا این است که میتوان با توجه به عوامل اثرگذار تعریفشده در مدل، جمعیت دانشجویی را در سالهای آینده پیشبینی کرد. شبیهسازی مدل طراحیشده در نرمافزار ونسیم1 انجامگرفته است. اطلاعات و دادههای موردنیاز از آمارهای ثبتی مرکز آمار ایران، دادههای سری زمانی بانک مرکزی، دادههای حیاتی مرکز ثبتاحوال و امارهای دانشجویی موسسه توسعه و پژوهش در آموزشعالی استخراجشده است. بخش اول این مقاله مرور مطالعاتی در راستای مدل تحقیق میپردازد. در بخش دوم مدلسازی مفهومی مدل تحقیق انجام میشود و در بخش سوم، شبیهسازی و نتایج مدل ارائه میگردد.
-1 مروری بر مطالعات انجامشده
در مطالعات انجامگرفته در داخل کشور پیرامون تقاضای آموزشعالی، عمده مطالعات به روش رگرسیونی انجامشدهاند. مطالعات رگرسیونی معطوف به روندهای گذشته میباشند و بهصورت ضمنی فرض میشود که در این مدلها، آینده ادامه روندهای گذشته است. اما در برخی شرایط روندهای آیندهلزوماً ادامه روندهای گذشته نیست. ازاینرو اتکا به نتایج روشهای رگرسیونی در پیشبینی زمانهای آتی قابلاطمینان نمیباشند. علاوه بر این در ایران مطالعات معدودی پیرامون شبیهسازی کمی تعداد دانشجویان در سالهای آینده انجامشده است، عمده مطالعات انجامشده ناظر بر دلایل ایجاد تقاضا برای آموزشعالی میباشد.
در بخش زیر به مهمترین مطالعات انجامشده در داخل و خارج پیرامون تقاضای آموزشعالی اشاره میشود: در حوزه آموزشعالی در داخل کشور - قارون - 1381 - ، در پژوهش خود با عنوان »برآورد تقاضای اجتماعی آموزشعالی در ایران در دوره «1380 - 88 با برآورد رگرسیونی به این نتیجه رسید که تقاضای اجتماعی زنان برای آموزشعالی افزایش و تقاضای اجتماعی مردان تا سال 1382 افزایش و بعدازآن کاهش خواهد یافت. دلیل این روند نیز ابتدا تحولات جمعیتی و تفاوت درروند افزایش جمعیت زن و مرد در گروههای سنی و دلیل دیگر تفاوت انگیزهها و نیز خروجی دوره آموزشی متوسطه در دو گروه مذکور میباشد. البته بررسی روندهای تقاضا برای آموزشعالی در دهه 1380 نشان میدهد که نتایج مقاله فوق مورد تأیید نمیباشد.
مطالعات اکبری - 1380 - ، دهنوی - - 1382، سهرابی - 1380 - ، توکل و دیگران - 1389 - ، فراست خواه - 1387 - ، همگی از نوع مطالعاتی هستند که عوامل مؤثر بر تقاضا برای ورود به آموزشعالی نظیر ویژگیهای فردی مانند هوش، استعداد،جنسیت، ایده و انگیزه و پیشرفتهای تحصیلی، ویژگیها و عوامل محیطی مانند سوابق خانوادگی، محیط مدرسه، هم سن و سالان، ویژگیهای و امکانات آموزشی مانند امکانات موجود آموزشی، ظرفیت و پذیرش دانشگاهها، ویژگیها و عوامل اجتماعی، اقتصادی مانند اثر جمعیت، تعداد دانش آموزان و شرایط بازار کار و اشتغال و تحولات فرهنگی را در قالب مدلهای رگرسیونی بررسی کردهاند، ازاینجهت مطالعات مذکور قابلیت پیشبینی تقاضای آتی برای آموزشعالی را ندارند.
در مطالعات انجامشده درزمینه تقاضا برای آموزشعالی در کشورهای خارجی، روش سیستم پویا در تحقیقات مرتبط با آموزشعالی برای کاربردهای مختلف استفادهشده است. بخشی از کاربرد مدل سیستم پویا مرتبط با موضوعات مدیریتی و راهبری دانشگاهها میباشد. در تعدادی از مطالعات انجامشده از روش سیستم پویا برای پیشبینی جمعیت دانشجویی در سالهای آینده استفادهشده است.
استراس و بورنستین - 2014 - 1، در مطالعه شبیهسازی تقاضای آموزشعالی در برزیل، توسعه سریع آموزشعالی در برزیل از سال 1990 را نتیجه انعطافپذیری دولت درراه اندازی برنامههای جدید و مؤسسات آموزشی عنوان کردهاند. البتهاین توسعه عمدتاً توسط بخش خصوصی صورت گرفته است. بااینوجود هنوز برزیل به هدف تعداد ثبت نامی مورد انتظار در طرح آموزش ملی خود دست نیافته است. علاوه بر این، تقاضا برای ورود به دوره کارشناسی نشانههایی از کاهش را نشان میدهد. این پژوهش انجامشده یک مدل پویا برای تجزیهوتحلیل سیاستهای بلندمدت مربوط به برنامههای کارشناسی در برزیل طراحی کرده است.
در این مدل، متغیرهای جمعیت جوان، تعداد دانشجویان، ظرفیت فضاهای آموزشعالی، شهریه و هزینه بیانگر متغیر انباره و میزان تقاضا و نرخ تولد نمونه از متغیر جریانی مدل هستند. در مدل فوق برای هرکدام از متغیرهای ذکرشده یک زیر مدل شبیهسازی نوشتهشده است همچنین شرایط اقتصادی و اجتماعی بهعنوان یک قید بر روند تقاضا برای آموزشعالی اثر میگذارد. نسبت جمعیتی مورداستفاده در این مدل جمعیت جوان 18 تا 24 ساله میباشد.
-2 مدلسازی
درروش سیستم دینامیک، سیستمهای پیچیده واقعی توسط بازخوردهای متعدد، تأخیر زمانی، ذخیرهسازی و از طریق دیفرانسیل مربوط به هم و توسط دو ابزار، نمودارهای علی و معلولی و نمودارهای حالت - جریان توصیف میشوند. تکنیک سیستم پویا از نوع مدلهای شبیهسازی است که امکان مطالعه ساختار و رفتار سیستمهای پیچیده اقتصادی، اجتماعی، زیستی و فنی را فراهم میکند. مدلسازی یک فرایند بازخوردی است و نه یک توالی خطی از مجموعه فعالیتها. فرآیندی که هر مدلسازی برای ایجاد یک مدل پویا دنبال میکند، شامل گامهای زیر است:
-1 مشخص کردن مسئلهای که قرار است مدل شود و انتخاب حدود مسئله
-2 رسیدن به فرضیهای پویا در مورد عوامل منجر به بروز مسئله
