مقاله شتر ، قابلیت های تولیدی ، مروری بر مطالعات و اولویتهای تحقیقاتی

بخشی از مقاله

مقدمه

براي حفظ و بهرهبرداري مناسب و صحیح از منابع طبیعی لازم است که ابتدا به توسعه دانش در زمینه منابع طبیعی و احیاء آن و همچنین انتخاب حیوانات مناسب براي چرا در مراتع توجه نمود. ایران داراي 90 میلیون هکتار مرتع است که بهدلیل واقع شدن در مناطق خشک و نیمهخشک و چراي مفرط عمدتا از نوع مرتع درجه 3 میباشند. بترتیب 12، 60 و 18 میلیون هکتار این مراتع بهترتیب در ردیف علفی یا ییلاقی، بوتهاي یا قشلاقی و کویري یا خشک قرار میگیرند - موسسه جنگلها و مراتع، . - 1381 انتخاب دامهاي اهلی منطبق براي پرورش در این مناطق که در اکثر آنها اساسا به جزءگیاهان شورپسند و نباتات خاردار چیزي نمیروید، مشکل میباشد.

طبق گزارشهاي مختلف شتر دامی است که بهراحتی با شرایط جغرافیائی مناطق خشک و نیمه خشک تطابق یافته و نه تنها قادر به تولید در بیابانهاي فقیر است بلکه در بهبود آنها نیز نقش دارد و در ممالک گرمسیر به خاطر همین استعداد مورد توجه است. بهعبارت دیگر میتوان گفت شتر نقش اقتصادي– اجتماعی مهمی در سیستم کشاورزي و عشایري مناطق خشک و نیمه خشک آسیا و افریقا دارد و حیات میلیونها انسان در این مناطق بخصوص وقتی که خشکسالی شدیدي در مدت طولانی پیشآید، به این حیوان وابسته است . - Asmare, 2000 - قابلیتهاي اقتصادي تولیدات شتر مانند گوشت و شیر در تامین بخشی از نیازهاي پروتئینی جوامع روستائی، عشایري و شهري، تامین بخشی از مواد اولیه صنایع نساجی از جمله پوست و الیاف و نیز تامین قسمتی از نیروي کار کشاورزي، به راستی انگیزه کافی را براي پژوهشگران در جوامع در حال توسعه که به کشاورزي پایدار و یا کشاورزي جایگزین میاندیشند، بوجود خواهد آورد و اجراي پروژههاي تحقیقاتی در زمینههاي فیزیولوژي، مدیریت پرورش، تولیدمثل، تغذیه، ژنتیک و فرآوري تولیدات و سایر موارد درباره این دام را توجیه مینماید - قاسمی، . - 1376

نزدیک به 150 هزار نفر شتر در مناطق کویري ایران بخصوص جنوب شرقی و مرکزي زیست می کنند که 0/6 درصد جمعیت شترهاي دنیا و 4/05 درصد شترهاي آسیا را شامل میشوند. بیشترین جمعیت شتر به ترتیب در استانهاي سیستان و بلوچستان، خراسان، کرمان، یزد و هرمزگان بترتیب با 50، 37/4، 14/2، 11/3 و 7/7 هزار نفر قرار دارد - گزارهاي معاونت امور دام. . - 1385 جمعیت شترهاي دوکوهانه به تعداد اندك و حدود 200 نفر در استان اردبیل میباشد. مهمترین تولیدات این دام شامل گوشت، پشم، شیر و نیز استفاده براي بارکشی میباشد و داراي اهمیت اقتصادي و اجتماعی نسبتاً یکسانی در مناطق مربوطه است.

گرچه در دهههاي 50 تا 70میلادي ایران یکی از صادرکنندگان اصلی کرك شتر به آمریکا بوده است ولی در حال حاضر اکثر تولیدات شتر مصرف داخلی دارد و مقدار کمی به صورت خام یا تهیه منسوج از الیاف آن به کشورهاي همسایه - عربی - ارسال میشود. در صورت وجود بازار براي محصولات این دام بویژه در خارج از کشور، قطعاً جمعیت آن در کشور افزایش پیدا کرده و در بهبود کیفیت تولیدات آن نقش خواهد داشت. تولید شیر و گوشت شتر در دنیا در سال 2008 نسبت به سال 2000 بهترتیب به میزان 13/51 و 15/12 درصد افزایش یافته است . - FAOSTAT, 2010 - ولی علیرغم این افزایش، تغییرات خاصی در سیستم تولید و مدیریت شترداري کشور ما انجام نشده است و این عملکرد بطور نسبی ثابت می باشد، البته عوامل خطر مانند خشکسالی، بیماري، عدم دسترسی به سرمایه و .. وجود دارد که در مجموع باعث تغییر جمعیت تودههاي ژنتیکی شتر و حرکت به سوي آمیختهگري بیشتر این دام شده است.

در ارتباط با خصوصیات تولیدي و ژنتیکی نژادهاي مختلف شتر کشور چندین تحقیق انجام گرفته ولی نیاز به مطالعات تکمیلی دارد. بهطورکلی بهمنظور رونق و بهبود پرورش شتر در کشور، حفظ این ذخیره ژنتیکی و ایجاد زمینه مناسب براي انجام پژوهشها، لازم است که نسبت به افزایش اطلاعات عمومی، تامین منابع مالی مورد نیاز، تصویب قوانین لازم جهت حفظ تنوع ژنتیکی این دام، بالا بردن سطح مدیریت فنی و سطح آگاهی دامداران، اعمال سیاستهاي حمایتی دولت و ترویج مصرف محصولات شتر اقدام شود. براي دستیابی به راهکارهاي لازم و تعیین اولویت هاي تحقیقاتی و ترویجی، بازنگري در مطالعات و پژوهشهاي بهعمل آمده ضرورتی تام داشته و در این مقاله مورد توجه قرار گرفته است.انواع شتر ایران اکثریت شتران کشور که در چهارده استان پراکندهاند، یککوهانه هستند. شترهاي ایران برمبناي شرایط اقلیم نگهداري و توانمندي تولید در چهاردسته اصلی انواع شیري، گوشتی، دو منظوره - شیري گوشتی و کرکی گوشتی - و سواري کاري تقسیمبندي شدهاند.

نوع گوشتی: شتر هاي گوشتی داراي کوهان بزرگ، قسمت خلفی پهن، بدنی محکم، گردن کوتاه، سر بزرگ و عضلاتی سنگین میباشند. شترهاي بلوچی واقع در شرق و جنوب شرقی ایران در مرز افغانستان و پاکستان براي قابلیت تولید گوشت پرورش مییابند. ولی عموما شترهاي نوع گوشتی در حوالی دشتهاي رشته کوه زاگرس و آذربایجان بسر میبرند که بنظر میرسد از قدرت پرواري خوبی برخوردار باشند. در مورد این شترها اطلاعات خیلی کمی موجود است . - Deputy for Livestock Affairs. 2001 -

نوع شیري: شترهاي شیري در دنیا اغلب در یک دوره شیردهی حدود 2500 لیتر شیر در صورت نگهداري مناسب تولید میکنند. توسعه پستانی مناسب با رگهاي خونی گسترده، کوهانی کوچک، شکل عمومی بدن غیرگوشتی و شکمی نسبتا بزرگ از ویژگیهاي شترهاي شیري است. در حالیکه شترهاي ترکمنی در خراسان شمالی که جزئ شترهاي شیري معرفی شدهاند بین 1500 تا 1800 لیتر شیر در یک دوره شیرواري تولید میکنند. شتر ترکمن گلستان بیشتر براي تولید شیر و گوشت پرورش داده میشود. میانگین دوره شیرخواري آن حدود 8 ماه و میانگین تولید شیر سالانه 1880 کیلوگرم می باشد - قره باش و همکاران. . - 1388

شترهاي دومنظوره: داراي اندازه بدن متوسط، تولید شیر حدود 1500-1000 لیتر، وزن بدنی نسبتا بالا و کوهانی متوسط هستند. شترهاي کلکوئی، نائینی و بلوچی در حاشیه کویري استان قم و اصفهان جزء گروه شترهاي دومنظوره کرکی گوشتی و شیري گوشتی معرفی شدهاند - سرحدي. . - 1383

نوع سواري: این شترها به دو زیرشاخه سواري و مسابقهاي و زیر شاخه باري - کوهپایهاي و دشتی - تقسیم می شوند. شترهاي جماز که بیشتر مناسب مسابقات سوارکاري هستند، داراي سرکوچک، گردن باریک و کوتاه، سینه عمیق با دنده هاي مورب ، پوست مناسب و پاهاي عقب عضلانی میباشند. منطقه زیست آن ها در استانهاي کرمان - منطقه کهنوج - ، سیستان و بلوجستان و هرمزگان است که تعداد آنها روز بروز کاهش مییابد. شترهاي بندري نیز از این نوعند.

شتر دوکوهانه توسط عشایر استان اردبیل نگهداري میشود. این گونه مخصوص مناطق سردسیر بوده و براي تولید گوشت، شیر و کرك مورد توجه هستند و به هنگامییلاق و قشلاق عشایر، اثاث و وسایل زندگی ایلات را بر پشت خود حمل و از ارتفاعات صعب العبور سبلان عبور میدهند. در زبان محلی به جنس نر آن بوغور و به ماده آن هاچامایا میگویند. از نظر جثه نسبت به شتر یککوهانه بزرگتر واز نظر قدرت حمل بار قويتر ولی نسبت به شترهاي آمیخته ضعیفترند و از شترهاي بالغ نر و ماده این گونه در آمیختهگري با شتر یککوهانه استفاده میشود.مدیریت و پرورش شتر در زمانهاي گذشته نگهداري و پرورش شتر در ایران به چند روش انجام میشده است از جمله، پرورش شتر به دست افراد محلی که به آنهاچاروادار میگفتند و مهارت زیادي در پرورش شتر داشتند و از آن براي جابجائی کالاهاي بازرگانی و کشاورزي استفاده می کردند که امروزه بندرت انجام می شود.

روش دیگر، پرورش شتر به همراه سایر دامها توسط عشایر یا روستائیان مانند ایل ایلسون دشت مغان، ترکمنها، ایلات فارس و کرمان و بلوچستان است. این روش کماکان نیز ادامه دارد. معمولا این افراد از روشهاي پروار شتر براي تولید گوشت به صورت شغل نیمه صنعتی نیز بهره میبرند. روش دیگر که بیشترین جمعیت شتر را در بر میگیرد، نگهداري توسط روستائیان حاشیه کویرنمک وکویر لوت یا مناطق همجوار دیگر است. به این طریق که شترهاي مادر و یا داشتی را داغ زده و علامتگذاري میکنند و سپس آنها را در تمام طول سال در کویر رها میسازند. این شترها بطور طبیعی تولیدمثل و ازدیاد نسل میکنند.

در هر سال معمولا در بهار شترها را گردآوري نموده و بعد از کركچینی، آنها را درمان و شترهاي جوان را داغ زده و عمل انتخاب براي فروش را انجام میدهند و دوباره به بیابان برگردانده میشوند. در طول تابستان که شترها نیاز بیش تري به آب دارند، هر روز به دهکده بر می گردند ولی در بهار که مرتع بهتر است و آب وجود دارد به عمق کویر میروند. اهمیت این روش در سودآوري آن در بهره برداري از مراتع طبیعی مناطق خشک با حداقل هزینه است. پرواربندي شتر روش دیگري از نگهداري است که بطور نیمه متمرکز در اطراف شهرها و حاشیه روستاها انجام میشود، شترها براي حدود 2 تا 4 ماه با استفاده از ضایعات و بقایاي گیاهان پروار میشوند . - Deputy for Livestock Affairs. 2001 -

جمعبندي پاسخ پرسشنامهها در یک مطالعه نشان داده که پرورش شتر در اغلب نقاط کشور در روستاهاي مناطق بیابانی و بندرت در نقاط کوهستانی و جلگهها میباشد. شترها بجز در استان بوشهر اغلب به صورت کوچرو جابجا میشوند و در مواقعی نیمهساکن هستند. مسافت طی شده 40 تا 120 کیلومتر و در طول سال یا مواقعی از آن است. شیر و کرك شتر در اغلب نقاط جنبه خودمصرفی داشت و در بعضی از نقاط مانند بوشهر کرك آن با قیمت نسبتا خوبی بهفروش میرسد. بیشترین هزینه شترداري در ارتباط با درمان، تغذیه دستی و کارگر میباشد. گلهها با تعداد متغییر 4 تا 5 نفر یا 100 تا 150 نفر هستند که غالبا در کویر رها میشوند و ممکن است که ساربانی هم نداشته باشد.

دامداران در اواسط اردیبهشت ماه هر سال شتر هاي خود را جمعآوري و پس از کركچینی، سمپاشی، داغ زدن بچه شترها و حذف شترهاي وازده، مجددا در کویر رها میکنند. فروش بچه شترهاي یک تا 3 ساله درآمد اصلی ساربانان را تامین میکند. در نتایج این بررسی تعداد نفر شتر در هر گله بین 4 تا 400 نفر متغییر بود که ترکیب گله آنها در بهار بین 1 تا 2 درصد لوك، 7/5درصد بچه شتر نر و 91 درصد بقیه بچه شتر و شتر ماده بودند. لوكها بطور متوسط تا سن 10 سالگی 3 - تا 20 سالگی - و اروانهها بطور متوسط تا 16 سالگی 8 - تا 30 سالگی - نگهداري میشدند. زمان جفتگیري شتر با سردشدن هوا آغاز و تا نیمه فروردین ادامه داشته و یک نفر شتر نر براي 30 تا 80 نفر شترماده غیرآبستن کافی است - صالحی و همکاران. . - 1384

نتایج تحقیقی نشان داده، 64 درصد جفتگیري در بهمن و کم ترین مقدار در فروردین ماه بوده است. زایش از اوایل دي و تا فروردین ادامه داشته است و 9/3 درصد بچه شترها بعد از زایش تلف شدند - فرزاد. . - 1381 درخراسان تغذیه دستی، شیردوشی و کركچینی شتر بندرت انجام میگیرد. جفتگیري و زایش بدون هیچگونه اعمال مدیریتی است. در پیشگیري ودرمان بیماريها نیز بجز در مواردي نادر - آن هم از جانب شتردار - هیچگونه اقدامی توسط دامپزشک صورت نمیگیرد. تلفات شترحدوداٌ 2 تا 10 درصد بوده که در مواقع بحرانی تا 40 درصد نیز افزایش مییابد. دوره باروري شتر 12/5-13 ماه گزارش شده است - فرزاد. . - 1381

بیشترین میزان تلفات در مرحله نوزادي اتفاق میافتد. متداولترین بیماري در بچه شترها که منجر به مرگ بین تولد تا 6 ماهگی و سپس یکسالگی یا نسبت متفاوت براي هر سن، مربوط به عوارض گوارشی حدود 31 درصد، تنفسی17 تا 30 درصد، ادراري 1/6 تا 7 درصد، اسهال 7 تا 11 درصد، جراحات5 تا 31 درصد، شوك حرارتی تا 5/5 درصد و یا علل نامعلوم بین 7 تا 16 درصد ذکر شده است.