بخشی از مقاله
چکیده
آموزش سنتی معماری و شهرسازی در ایران، آموزش پایِ کار و همراه با همت و ممارست بود؛ همتی که در روزگار خود مقدس شمرده شده و حاصل این همت گماردن ها، از یک سو پرورش معمارانی بود که به حق شایسته ی نام معمار بودند و از دیگر سو ایجاد فضای کالبدی شهرها، به گونه ای همگون و همساز با شرایط اقلیمی، اقتصادی و اجتماعی بود؛ به بیان دیگر، فضای زندگی فرد و جامعه در عصر پرورش یافته گان مکتب سنتی آموزش معماری و شهرسازی ایران متناسب با نیازهای زمینه ای و زمانه ای دوران خود بود.
در حالی که با گذشت زمان و گسترش روابط ایران و غرب از اوایل سده ی چهاردهم هجری خورشیدی، تغییرات گسترده ای در ساختار اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و آموزشی به وجود آمد؛ همگام با این تحولات، روند آموزش معماری و شهرسازی ایران نیز تحت تاثیر قرار گرفت. آموزش سنتی و شیوه ی استاد- شاگردی، جای خود را به آموزش نوین امروزی در غالب آموزش آکادمیک - دانشگاهی - داد.
هدف این پژوهش در ابتدا شناخت آموزش های عملی - سنتی - و نظری- عملی - نوین - معماری و شهرسازی ایران بوده و سپس به تحلیل آموزش عملی - سنتی - معماری و شهرسازی ایران در شش شاخص نحوه ی انتخاب شاگرد، رابطه ی استاد و شاگرد، منابع آموزش معماری، روند آموزش معماری سنتی، آموزش اقلیم و آموزش مسائل اجتماعی فرهنگی پرداخته و در ادامه به تحلیل آموزش نظری- عملی - نوین - معماری و شهرسازی ایران در شش شاخص برنامه های درسی، مدرسان، منابع، دانشجویان، نهادهای آموزشی و روش های آموزش پرداخته می شود.
نتایج این پژوهش نشان می دهد که نظام آموزش سنتی معماری و شهرسازی ایران به دلیل آموزش در محیط واقعی و ملموس بودن آن، عملکرد مثبت و رضایت بخشی در ارتباط با یادگیری دانش های موجود برای معماران و شهرسازان داشته است و می توان با پیشنهادهایی در جهت اصلاح آموزش های نوین معماری و شهرسازی ایران همت گمارد.
-1×مقدمه
آموزش یکی از بنیادی ترین ابزارها و زمینه ها برای حفظ آگاهی ها و تداوم پیشرفت کمی و کیفی دانش جامعه ی علمی می باشد که در تربیت نیروی کارآمد و دستیابی به اهداف جامعه در قلمرو هرگونه فن، علم، صنعت، دانش و هنری نقش اصلی را ایفا می نماید. در مورد آموزش معماری و شهرسازی نیز با توجه به پیچیدگی های خاص و گستردگی های دانش و معارف مرتبط با آن ها، موضوع آموزش از اهمیت ویژه ای برخوردار است. معماری و شهرسازی از معدود رشته هایی هستند که علوم و فنون و هنرهای متعددی در شکل گیری و تحول و تکامل و تجلی آن ها دخیل می باشند.
مهمترین محورهای مرتبط شامل هنرها، فرهنگ ها، محیط زیست و فلسفه و علوم انسانی به طور عام هستند که تاثیرشان بر طراحان و برنامه ریزان و تولیدات آن ها امری اجتناب ناپذیر بوده و اهمیت و نقش آن ها غیرقابل انکار است، زیرا ساختمان و شهر به عنوان تولید و فرآورده ی معماری و شهرسازی دربرگیرنده ی فعالیت های فردی و جمعی هر تمدن و جامعه ای بوده و به عنوان یکی از شاخص های هویتی آن ها ایفای نقش می نمایند؛ بنابراین اهمیت آموزش معماری و شهرسازی در جهت توجه به اصول و ارزش های فرهنگی جامعه و ایجاد و معرفی مکان و فضا و کالبدی که هویت مورد نظر جامعه را در معرض نمایش می گذارد، موضوعی است که نباید مورد غفلت قرارگیرد.
-2تاریخ معماری و شهرسازی ایران در گذر زمان
معماری مدرن، که بر اساس تحول در جوامع سنتی، صنعتی شدن و تغییر نحوه ی زندگی و دیدگاه های مردم در غرب شکل گرفته، سبکی است که بیش از همه ی سبک های معماری غرب بر معماری ایران تاثیرگذار بوده است. در ایران هم روند مدرن شدن به صورت تقلید از معماری مدرن غرب در جریان است و به گسترش شهرنشینی و تسلط روزافزون خودرو بر زندگی مردم منجر شده است و بسیاری از هنجارهای مناسب زندگی را تحت تاثیر قرار داده و بی هنجاری و ناهنجاری را جایگزین آن کرده است. - ابراهیمی و اسلامی، - 6 :1389
از جمله عواملی که بر معماری معاصر ایران تاثیری نامطلوب داشته است، عدم مدیریت صحیح دست اندرکاران و مسئولان و افزایش ناگهانی جمعیت - که ناشی از افزایش سطح بهداشت عمومی در جامعه بوده است - و مهاجرت های بی رویه به شهرها بوده است، به نحوی که رشد کمی و کاهش کیفیت، ایران معاصر را به سمت ساختمان سازی و بساز بفروشی که نوعی سرمایه گذاری تضمین شده است، سوق داده که این سرمایه گذاری درآمدزا جای بسیاری از فعالیت های مولد اقتصادی را گرفته، بازار مسکن را رونق داده و موجب افزایش نامعقول قیمت ها شده است.
آنچه که مورد بی توجهی واقع شده است، معماری به مفهوم واقعی کلمه است. چنانچه به نقل از حائری آمده است: "آنچه تولید می شود ساختمان سازی است نه معماری، رشد شهری است نه شهرسازی؛ مراد از معماری و شهرسازی خلق آگاهانه و اندیشمندانه ی فضا برای زندگی فرد و جامعه است." - حبیبی، - 97 :1385 شهرسازی ایران بسیاری از آرمان های شهرسازی مدرن مانند خیابان های عریض و مستقیم، بزرگراه های درون شهری و برون شهری، آسمان خراش ها و ساختمان های بلند، بافت شطرنجی شهرها را دنبال کرده اما در بسیاری از موارد اصول و قواعد اجرا به درستی رعایت نشده است.
تاکید بر جدایی از گذشته در شهرهای ایران به ویژه شهرهایی با بافت های کهن منجر به تخریب و نابودی در مقیاس های وسیع شده است. شهرسازی مدرن با ارائه ی الگوی شهرهای مدرن در پی ایجاد فضایی با سیمای ثابت بود که برای همه ی مردم جهان قابل درک باشد؛ اما در عمل، تقلید شکلی از ظواهر و الگوهای مدرن نه تنها نتوانست کثرت را به وحدت تبدیل کند بلکه مسئله ی بحران در هویت های منطقه ای و بومی را در بسیاری از جوامع تشدید کرد که این بحران هویت در شهرهای کشور ما نیز خودنمایی می کند. - ابراهیمی و اسلامی، - 6 :1389
تحولات در ساختار شهرها بیشتر در سال های پس از جنگ تحمیلی و طی دوران بازسازی و توسعه ی اقتصادی روی داده است. افزایش تعداد و وسغت شهرهای بزرگ و کلان شهرهای کشور، افزایش تعداد شهرهای کوچک - تبدیل روستاها به شهر - ، ثبات نسبی در شهرهای متوسط کشور و جریان واگرایی توسعه ی کالبدی شهر و جدایی گزینی اجتماعی از طریق بیرون راندن اقشار کم درآمد شهری از مادرشهرها و اسکان در حومه ی شهرها از جمله ی این تحولات است.
- حبیبی، - 193 :1385 رشد جمعیت و مهاجرت بی رویه به شهرها در دهه های اخیر موجب رشد کالبدی شهرها شده است که با ایجاد مناطق جدید شهری و توسعه و تکمیل تدریجی شهرهای جدید تحقق یافته است. این جریان منجر به شکل گیری تدریجی شهرهای جدید به ویژه در اطراف کلان شهرها شده است، ضمن اینکه بسیاری از مناطقی که در گذشته به عنوان شهر جدید شناخته می شدند در جریان توسعه ی شهرها آنقدر به محدوده ی کلانشهرها نزدیک شده اند که منطقه ی شهری محسوب می شوند.
شهرهای جدید برای جمعیتی از دوازده هزار تا پانصد هزار نفر در نظر گرفته شده اند اما تاکنون هیچکدام از آنها کامل نشده اند. این شهرها با توجه به سیاست گذاری های انجام شده و نحوه ی طراحی و ساماندهی کمتر توانسته اند همه ی ویژگی ها و مشخصه های یک شهر را داشته باشند و به عبارتی می توان گفت که به صورت شهرهای خوابگاهی عمل می کنند. - ابراهیمی و اسلامی، - 7-8 :1389
-3× شناخت آموزش عملی - سنتی - معماری و شهرسازی ایران
نظام آموزش عملی در نظام صنفی که غالباً ویژگی موروثی بودن داشت، عمده ترین بخش از آموزش معماران را تشکیل می داد. این بخش از آموزش که غالباً برای تمام افراد این حرفه با هر درجه و عنوانی مشترک بود، در کارگاه انجام می شد و شاگردان با بسیاری از روش های کارگاهی و عملی ساخت و ساز آشنا می گردیدند. در سده های آغازین و میانی اسلام که کمتر نام معمار باشی و مهندس نسبت به استادان به کار می رفت، آموزش های عملی بسیار مهم ارزیابی می شد و ارزشمندتر از آموزش های نظری بود. - قدوسی فر و دیگران، - 41 :1391
نظام سنتی آموزش معماری رد ایران بر پایه ی رابطه ی مستقیم استاد و شاگرد و صرفاً به صورت عملی و تجربی بود. شاگرد معمار از همان سنین ابتدای نوجوانی زیر نظر یک استادکار معمار با کارهای ساده و پیش پا افتاده تعلیم خویش را آغاز می کرده است. در این شیوه، آموزش نظری وجود نداشت و هرچه بود به معنای واقعی کلمه عمل و تجربه بود.
