بخشی از مقاله
چکیده
"توکل" از جمله سازه های قابل عنایت در متون اسلامی است که می تواند بر عملکرد انسانها و هدایت رفتار آنها به طور عام و عملکرد مدیران و هدایت رفتار سازمانی آنان به طور خاص موثر باشد. این پژوهش با هدف شناسایی ابعاد، مؤلفهها و شاخصهای توکل بر مبنای آیات و روایات انجام شد. روش پژوهش، روش تحلیل محتوا است. جامعه آماری این پژوهش، کلیه کتابها، مقالهها، نرمافزارها و منابع قرآنی و حدیثی و تفاسیر بودند. برای نمونهگیری، از روش نمونهگیری در دسترس جهت گردآوری دادهها استفاده شد.
روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش، مطالعات کتابخانهای است. در این مرحله، مهمترین منابع جمع آوری اطلاعات، نرمافزارها و منابع قرآنی و حدیثی و تفاسیر بودند و با مراجعه به مبنای نظری پژوهش و بررسی کل آیات قرآن کریم و منابع روایی - عمدتا تفاسیر موضوعی قرآن - ، آیات و روایات مرتبط با موضوع توکل گردآوری گردید. آیات و روایات برگزیده بر اساس موضوع توکل، در قالب دو بعد - شناختی- اعتقادی و رفتاری- عاطفی - ، با هفت مؤلفه - اعتقاد به ربوبیت مطلق خداوند، فطری بودن توکل، توحید افعالی، احساس بی نیازی و بلند طبعی، آرامش و نشاط، شرح صدر، شجاعت و قاطعیت - و با بیست و سه شاخص دستهبندی شد.
مقدمه
عصری را که در آن زندگی میکنیم، عصر پیچیدگی و تغییرنامیدهاند. سازمانها در چنین عصری همواره در دو لبه نظم و بی نظمی قرار دارند و دائماً بین دو حالت تناقضنما، در رفت و آمدند . - Naddaff, T. 2010 - نیروهای شتاب دهنده مدیریت امروز در غرب و به تبع آن در دیگر کشورهای جهان به شدت با یک بحران فزاینده روبروست. بیش از صد سال تحقیقات و ارائه نظریهها و الگوهای گوناگون، هنوز بشر نتوانسته است در حل این مشکل اساسی خود به دست آوردهای آرامبخش برسد. دگرگونیهای فراوان محیطی، همواره انسانها و در رأس آنها مدیران و رهبران سازمانی را به چالش فرا میخواند.
هر روز نظریه نوینی پدید میآید و مدیران سعی میکنند با آزمون آن، راهی به سوی آرامش بیابند. شیوهی مدیریت کلاسیک و استفاده از تئوریهای نظریهپردازان غربی در محیط متغیر و آشفته امروز - به علت بومی نشدن تئوریها - ، چندان کارآمد نیست. عملکردهای قبلی مدیریت، رفته رفته جای خود را به یک فلسفه جدید می دهد که رمز موفقیت در سازمان به حساب میآید - تصدیقی، . - 1382 از طرفی در آخرین دهههای قرن بیستم میلادی فصل جدیدی در ارائه نظریههای رهبری آن هم از نوع رهبری فراسنتی، با عنوانهای رهبری تحولآفرین، رهبری الهامبخش رهبری پرجاذبه، رهبری بصیر، رهبری معنوی، رهبری خویشتن و یا مدیریت خویشتن، باز شده است - . - Fry, 2003
بر این اساس بسیاری از صاحبنظران مدیریت و سازمان، معنویت را به عنوان منبعی پایدار برای سازمانها دانستهاند که میتواند به آنها در زمانهای پرتلاطم و آشوب زده، یاری رساند و تناقض نمایی نظم و بینظمی در سازمان را حل و فصل کند و بدون طرد هر یک، آنان را به صورت مقتضی به کار ببندد، چرا که سازمانها برای فعالیت مستمر در عرصههای مختلف، نیازمند رفت وآمد همیشگی بین دو حالت تغییر و ثبات هستند . - Cavanagh,1999 - از سوی دیگر میتوان گفت از جمله دلایل بررسی رابطه معنویت و مدیریت، تأثیری است که معنویت بر رفتار مدیریتی دارد و دیگری دورنمای کار توام با معنا است.
معنویت، ماهیت کار را تغییر میدهد. افراد در جستجوی معنا در کارشان هستند، آنها به دنبال راهی هستند که زندگی کاریشان را با زندگی معنویشان پیوند بزنند و با بصیرت و هدفی هماهنگ شوندکه فراتر از به دست آوردن پول است. معنویت افراد را در کارشان نیرومند میسازد و به آنها اجازه می دهد که با خداوند متعال در همه جوانب زندگیشان، مرتبط شوند، با برخورداری از معنویت، مدیران خواهند توانست نه تنها بهره وری را در محیط کار یا سازمان خود بهبود بخشند، بلکه از آن مهمتر میتوانند به آرامش خاطر و رضایت باطن یا یک شادی طولانی دست یابند و محیطی را فراهم آورند تا همکارانشان نیز از این شادی و رضایت باطن برخوردار شوند - داودی، . - 1387
طبقه بندیهایی از ویژگیهای مدیران توسط صاحبنظران مدیریت ارائه شده است که در یکی از این طبقه بندیها ویژگیهای لازم مدیریت را چشم انداز، خدمت رسانی، الگوسازی و اعتماد و توکل، راستگویی و... میدانند - جوادی یگانه، . - 1387 ورود مفاهیمی هم چون اخلاق، حقیقت، باور به خدا یا نیروئی برتر، درستکاری، وجدان، اعتماد، احساسات، معناجوئی در کار، همبستگی با همکاران، تشویق همکاران و ... در پژوهشها، اقدامات مدیریتی و کسب و کار همه حکایت از ظهور طرحواره جدیدی دارند نظر به اهمیت توکل در زندگی انسانها و به ویژه مدیران و نقش و تاثیر توکل در تصمیمگیری و رفتار آنها، سنجش میزان توکل مدیران ضروری به نظر میرسد و این موضوع مهم با وجود گنجینهای عظیم از منابع اصیل اعم از آیات و روایات، به ندرت مورد توجه و بررسی علمی قرار گرفته است.
در این پژوهش سعی شده است که با بهرهگیری از آیات و روایات، ابعاد و مؤلفههای توکل به عنوان یکی از تعالیم وحی، عوامل ارزشی انسانی و تاثیرگذار در امور مدیریتی، شناسایی گردد تا بتوان در تحقیق و مطالعه بعدی، بر مبنای آن، ابزاری برای سنجش میزان توکل مدیران به ویژه مدیران آموزشی تهیه کرد. هر چند زارعی متین و همکاران - 1382 - ، مؤلفههای توکل را ارائه کرده است اما این پژوهش با هدف توسعه ابعاد و مؤلفههای توکل به منظور مقدمه و پیشدرآمدی بر ساخت ابزار سنجش میزان توکل، انجام شده است.
هدف تحقیق
- شناسایی ابعاد و مولفههای توکل بر مبنای آیات و روایات
ادبیات و پیشینه
از آن جایی که واژه معنویت در زمینههای گوناگونی به کار میرود، تعریف آن مشکل است. موضوع معنویت، دلمشغولی دیرپای بشر است، اما بررسی نقادانه و تطبیقی معنویت در زمینههای جهانی، پدیده نوظهوری است. بسیاری از ادیان، واژه دقیقی برای رساندن مفهوم معنویت ندارند. با وجود این، امروزه مفهوم معنویت عمومیت یافته است، در اینجا به برخی از تعریفهای معنویت اشاره میشود:
»معنویت به عنوان انرژی، معنا، هدف و آگاهی در زندگی است. - Cavanagh,1999 - « درتعریفی دیگر: »معنویت، جستجوی مداوم برای یافتن معنا و هدف زندگی است، درک عمیق و ژرف ارزش زندگی، وسعت عالم، نیروهای طبیعی موجود، و نظام باورهای شخصی - Myers, 1990 - « امّا، در یک تعریف به نسبت جامعتر و دقیقتر، معنویت را به عنوان: »تلاشی در جهت پرورش حساسیت نسبت به خویشتن، دیگران، موجودات غیرانسانی و - نیروی برتر - خدا، یا کندوکاوی در جهت آن چه برای انسانشدن مورد نیاز است، و جست و جویی برای رسیدن به انسانیت کامل دانستهاند - Hinnells, « .1995 -
در پژوهشهایی که میتروف و دنتون1 انجام دادهاند، در تعاریف مختلف معنویت، نکتههای کلیدی این گونه آمده است: رسمی، منسجم و سازمان یافته نیست، کاملا جامع و فراگیر و پذیرای هر کسی، منبع نهایی معنا و هدف در زندگی، تقدس هر چیزی، منبعی لایزال از ایمان و نیروی اراده، هدف نهایی، غیرفرقهای، فراتر از فرقهها، جهانی و بدون بعد زمانی، ابهت در حضور وجودی متعالی، احساس عمیق ارتباط متقابل با هر چیزی، آسایش و آرامش درونی - Mitroff and .Denton, 1 -
معنویت در کار و مدیریت
معنویت در کار، یک تجربه از ارتباط و اعتماد متقابل در میان افرادی است که دریک فرایند کاری مشارکت میکنند که به وسیله خوشبینی و حسننیت فردی ایجاد میشود و منجر به ایجاد یک فرهنگ سازمانی انگیزشی و افزایش عملکرد کلی میشود که در نهایت تعالی سازمانی پایدار را به همراه دارد .
