بخشی از مقاله
چکیده
زنان به عنوان نیمی از جمعیت فعال کشور نقش مهم و اثر گذاری در اقتصاد کشور ایفا می کنند. به دلیل تحولات دهه های اخیر اشتغال به مطالبه اقتصادی برای تعداد زیادی از زنان بخصوص زنان با تحصیلات دانشگاهی تبدیل شده است. از آنجا که اشتغال زنان تابع عوامل اقتصادی، اجتماعی و جمعیتی مختلفی است؛ بنابراین تمرکز صرف بر یکی از این جنبه ها نمی تواند بیان کننده واقعیت این موضوع باشد. هدف از تحقیق حاضر بررسی عوامل اقتصادی -اجتماعی موثر بر اشتغال زنان شهری در ایران است. برای این مهم از یک مدل لوجستیک و همچنین داده های هزینه درآمد خانوار - 1390 - مرکز آمار بهره گرفته شد. نتایج برآورد مدل نشان می دهد که متغیر های سن، تعداد افراد شاغل در خانوار و نسبت فرد با سرپرست دارای اثر مثبت و معنی بر شاغل بودن زنان شهری دارند، در حالی که تاثیر متغیرهای بعد خانوار،تحصیلات و وضعیت تاهل بر روی شاغل بودن زنان شهری منفی بوده است. نکته جالب در این نتایج این است که وضعیت تاهل به عنوان یکی از متغیر های مهم و اثر گذار بر اشتغال زنان در بخش شهری تاثیر منفی می گذارد.
واژه های کلیدی: اشتغال زنان، تحصیلات، سن، مدل لوجستیک.
مقدمه
امروزه سرمایه انسانی به عنوان با ارزش ترین نهاده تولید برای هر ملت در حوزه ی رشد اجتماعی -اقتصادی مورد توجه کارشناسان علوم انسانی بخصوص کارشناسان علم اقتصاد قرار گرفته است.تحولات دهه ی اخیر در زمینه های اجتماعی ،فرهنگی و اقتصادی اشتغال را از "نیاز اقتصادی" برای بخشی از زنان به "مطالبه ی اقتصادی" بسیاری از آنان تبدیل کرده است. این موضوع از منظر کارشناسان علوم مختلف بررسی شده و در دهه های اخیر به عنوان یک موضوع میان رشته ای مورد توجه بوده است.در جامعه شناسی تاثیر اشتغال زنان بر الگوی تفکیک نقش ها ،ساختار خانوار و حتی سبک های زندگی به بحث گذاشته شده است. روانشناسان تاثیرات مثبت و منفی اشتغال بر عزتمندی و کامیابی زنان و همچنین تاثیرات روحی -روانی اشتغال بر آنان را مورد مطالعه قرار می دهند.
از منظر دین نیز این موضوع نمی تواند نادیده گرفته شود چرا که اشتغال زنان تاثیرات انکار ناپذیری بر روح و جسم زنان ،رابطه زناشویی ،جمعیت ،نقش مادری و اقتصاد خانوار خواهد داشت. بحث اشتغال زنان به لحاظ تاثیراتی که بر الگوی تولید ،توزیع و حتی مصرف اقتصاد ملی یک کشور می تواند داشته باشد ،مدت هاست که مورد توجه اقتصاد دانان قرار دارد. با توجه به تغییرات رخ داده در دو دهه و بخصوص سال های اخیر در ویژگی های اقتصادی -اجتماعی نیروی کار زنان در ایران و بخصوص ورود افراد با تحصیلات بالاتر ،مشارکت زنان نقش متفاوتی را در اقتصاد ایفا کرده که مطالعه ی عوامل موثر در مشارکت اقتصادی آن ها و اشتغال زنان را برای شناخت هر گونه سیاست گذاری کناسب ضرورتی انکار ناپذیر ساخته است.
اهمیت و ضرورت تحقیق
زنان قریب به نیمی از جمعیت یک کشور هستند که در طول تاریخ در فعالیت های اقتصادی و اجتماعی نقش مهم و تاثیر گذاری داشته اند. این نقش نسبت به زمان و مکان تغییرات قابل توجه ای داشته است. از جمله در جوامع روستایی، نقش زنان هم در تولید کالا و خدمات خارج از خانه و هم تولیدات و خدمات مرتبط با درون خانه از اهمیت ب سزایی برخوردار بوده است. در جوامع شهری ظهور فنآوری های مرتبت با وظایف خانه داری - ماشین لباسشویی، ظرفشویی، چرخ گوشت و ... - موجب صرفه جویی در زمان انجام این فعالیت هاشده و فرصت آزادی را برای زنان خانه دار به وجود آورده است که امکان عرضه این نیروی کار بوجود آمده است.
از طرف دیگر تقاضا برای نیروی کار زنان در مشاغل خاص و خصوصا مشاغل به دلایل متعددی همچون دستمزد پایین تر، سربه راهی بیشتر، دقت و حوصله بیشتر در حال افزایش است. همچنین از آنجا که ارتباط ویژگی مهم جامعه اطلاعاتی امروز است و زنان در برقراری ارتباط توانمندتر به نظر می رسند، و از آنجا که زنان با مشاغل دفتری که فعالیتی یکنواخت و منظم است سازگاری بیشتری دارند، رغبت کارفرمایان به بکارگیری زنان بیشتر می شود.کاستلز از انعطاف پذیری زنان در مقام نیروی کار و انعطاف پذیر شدن کار، به عنوان عوامل مهم انفجاری اشتغال زنان در دهه 1990 یاد می کنند. - کاستلز، - 1382 بهرحال امروزه نه تنها در اقتصادهای غربی بلکه در کشورهای درحال توسعه نیز بازار کار زنان از اهمیت خاصی برخوردار است و با توجه با ارتباط متقابل آن با بازار کار مردان، توجه خاص به آن از اهمیت خاصی برخوردار است.
مروری بر تئوری های اقتصادی حاکم بر بازار کار زنان
نظریه های نئوکلاسیک:1
نظریه های نئوکلاسیک، برای تشریح تفاوت های جنسیتی و اینکه چرا درآمد حاصل از کار زنان در جامعه غرب کمتر از مردان است به متغیرهایی همچون مسئولیت خانوادگی، نیروی جسمانی، آموزش عمومی، آموزش فنی، ساعت های کار، غیبت از کار، جابجایی در کار و چگونگی تاثیر این متغیرها در بهره وری نیروی کار و عرضه آن می پردازند. - زعفرانچی،1388 ص - 293 یکی از مباحثی که در بین نظریه پردازان نئوکلاسیک های مطرح شده این است که خانواردر جامعه غربی، منابع - وقت و پول - خود را به روش عقلایی بین افراد خود تقسیم می کند. زنان در این فرآیند در سنین کودکی سرمایه های انسانی و مادی کمتری را دریافت می کنند بنابراین در مقایسه با مردان سرمایه انسانی کمتری دارند و تخصیص بهینه منابع ایجاب می کند که مردان به کار در بازاربپردارند نه زنان.
یکی دیگر از استدلال های آنها این است که برخی از زنان برای ازدواج، حاملگی و پرورش کودکان مجبور می شوند که برای مدتی هر چند کوتاه شغل خود را ترک کنند این خود باعث می شود که کارفرما تمایلی برای سرمایه گذاری در امر آموزش آنها نداشته باشد حتی ممکن است از استخدام زنان برای برخی از شغل ها اقدام نکنند. به همین دلیل زنان اغلب در شغل های ساده که نیاز به آموزش چندانی ندارد مشغول فعالیت می شوند که این خود موجب تجربه کمتر زنان در مقایسه با مردان و فرسایش شدید مهارت های آنان است. - امینی 1383ص - 134 در بحث نیروی کار زنان، نئوکلاسیک ها مایل اند در چارچوب نظریه رفتار عقلائی به حداکثر رساندن سود و مطلوبیت، بکوشند تا تفاوت عرضه نیروی کار در جنسیت را تبیین کنند.
مسئله چگونگی انتخاب بین کار خانگی و کار بازاری، یا برخورداری از اوقات فراغت موضوع مورد توجه این اقتصاد دانان است بنابر این نظریه، تفاوت اصلی عرضه نیروی کار زنان در جایگزینی سه عامل کارخانگی، کار بازاری و اوقات فراغت برای زنان است در حالی که درباره مردان جایگزینی تنها بین دو عامل کار بازاری و اوقات فراغت صورت می گیرد. بنابراین تقاضای فراغت برای زنان با کشش تراز مردان است. - افشاری و شیبانی - 1380 در بازار کار زنان، نرخ دستمزد خانگی، هزینه فرصت مناسب وتاثیرگذار است، در حالی که محاسبه نرخ دستمزد بازاری مردان با توجه به مطلوبیت اوقات فراغت و عدم دستیابی به سبد کالاها و خدمات، ارزیابی می شود. جایگزینی کار خانه باید از جانب بانوان نسبت به تغییرات دستمزد بازار واکنش کمتری نشان دهد به ویژه در مراحلی که کودکان کوچک اند و وقت آنها به آسانی قابل جایگزینی برای بازار کار نیست. - - becker 1985
رویکرد نئوکلاسیکی نظریه سرمایه انسانی 2
رویکرد سرمایه انسانی به عدم جایگزینی کامل مرد و زن در بازار کار اشاره دارد. اگر چه ممکن است زنان و مردان از هوش و یا تحصیلات مشابهی برخوردار باشند ولی باز هم زنان سرمایه انسانی کمتری از تجربه های کاری کسب می کنند زیرا زنان در مقایسه با مردان سال های کمتری را به عنوان نیروی کار صرف کرده و تفاوت هایی در تولیدات بین زنان و مردان ظاهر می گردد. بنابراین تفاوت های پرداختی به آنها به نوعی انعکاسی از کیفیت کار آنهاست. عده ای از اقتصاددانان معتقدند که این حالت منعکس کننده ی تاثیرات خانوار بر منحنی عرضه نیروی کار زنان است.بنابراین نظریه، زنان تمایل دارند وارد مشاغلی شوند که به فرصت های کمی برای افزایش تولید از طریق تجارب بازار نیاز دارند.
زنان با پیش بینی یا در واکنش به نیازهای خانوار وارد مشاغلی می شوند که گرچه محتمل است پاداش تجارب کاری خود را دریافت نکنند، در عوض به علت وقفه در اشتغال جریمه نیز نخواهند شد چنین استدلالی گویای آن است که زنان تمایل دارند خود را از نوع دومی از مشاغل که فرآیند آموزش عمومی زمان بری دارند مانند وکلای حقوقی دور نگه دارند از سوی دیگر کارفرمایان نیز تمایل دارند زنان را از گروه سومی از مشاغل و حرفه ها که در آن ها سرمایه گذاری بنگاه برای آموزش نیروها طولانی تر است مستثنا کنند. - زعفرانچی،1388ص - 297- 298
مدل بازار کار دوگانه3
بازار کار دوگانه شغل ها را به مشاغل اولیه و ثانویه تقسیم بندی می کند. مشاغل اولیه با هدف به حداکثر رساندن سود کارفرمامعمولاٌ در اختیار نیروی کار فعال و پایدار است که کمتر تحت تاثیر نوسانات اقتصادی قرار می گیرد.افراد شاغل در این گروه معمولاً دستمزد بالا و همچنین امکان پیشرفت بیشتری را دارند ثبات شغلی برای کارفرما در این مشاغل اهمیت بیشتری دارد، به همین دلیل آنها ترجیح می دهند زنان را، که خطر ترک شغل برایشان بیشتر از مردان است به کار نگیرند. بنابراین به رغم توانایی و مهارت برابر به هنگام استخدام مردان در مقایسه با زنان امکان بیشتری برای استخدام در مشاغل اولیه را دارند.. - - Micheal,1972 p,196-197این نظریه به تبیین چگونگی توزیع مشاغل بین زنان و مردان کمک میکند اما چگونگی جداسازی بر مبنای جنیست را در درون
