بخشی از مقاله
چکیده
فرسایش، به علت اثرات فراوان اقتصادی و زیست محیطی همواره دغدغه بزرگی برای کشاورزان، مهندسان و سیاستگذاران منابع-طبیعی در سالهای اخیر به شمار میآید. فرسایش خاک هر چند یک پدیدهی طبیعی حتمی میتواند قلمداد شود، ولی تشدید آن بر اثر عوامل مصنوعی مانند اعمال نادرست انسان در بهرهبرداری از طبیعت، میتواند موجب بروز خطرات جدی و ایجاد نابسامانیهایی در زندگی بشر شود. در دید ژئومرفولوژی درازمدت، وجود فرسایش نه تنها مضر نیست، بلکه باعث تشکیل و توسعهی دشتها و اراضی مناسب برای کشت و زرع میشود ولی در مقیاس زمانی کوتاهتر، فرسایش باعث از دست رفتن خاک و کاهش تولید اراضی میشود. باد و آب از عوامل مهم ایجاد فرسایش خاک بوده که علیرغم غالبیت آنها در بسیاری از نقاط جهان از عملکرد متفاوت برخوردار میباشند که شناخت هر یک از آنها در روند مدیریت فرسایش و حفاظت خاک متفاوت است. با آنکه نقش فرسایش آبی در نابودی منابع ارضی و تخریب سرزمین در بسیاری از مناطق جهان چشمگیر و فراگیر است، اما فرسایش بادی نیز به ویژه در مناطق خشک و نیمهخشک و از جمله ایران از نظر کمی و کیفی حائز اهمیت است.
کلمات کلیدی: فرسایش، منابعطبیعی، حفاظت خاک، منابع ارضی
مقدمه
خاک یکی از مهمترین منابع طبیعی بوده و از بین رفتن آن باعث کاهش حاصلخیزی، فقر پوششگیاهی و نهایتا"فرسودگی و تشدید بیابانزایی به خصوص در مناطق خشک و نیمهخشک میگردد - طهماسبی بیرگانی و همکاران،. - 1379 در یک منطقه گاهی فرسایشهای آبی با فرسایشهای بادی همراه هستند و این مسئله در مناطق بادخیزبوضوح اتفاق میافتد. بدین ترتیب که مواد فرسایش یافتهای که در اثرجریانهای آبی در منطقه رسوب نمودهاند منشاء فرسایشهای بادی میشوند بویژه اینکه اگر این مواد دارای دانهبندی ماسهای بوده باشند که در این صورت خاکدانهها از چسبندگی لازم برخوردار نبوده و بنابراین فرسایش بادی دارای شدت بیشتری خواهد بود - اختصاصی،. - 1372
این در حالی است که بیشتر عرصههای مناطق خشک و نیمه خشک علاوه بر فرسایش بادی، تحت تأثیرفرسایش آبی نیز قرار دارند - طهماسبی بیرگانی و همکاران، . - 1379 فرسایش آبی در سطوح گسترده شیبها آغاز میشود، ولی به سرعت در آبراهههای باریک متمرکز میشود. در حالی که باد همواره در تمامی سطوح گسترده فراروی خود در تمامی مقیاسهای فضایی منطقهای و محلی عمل میکند - رفاهی، . - 1378 در مقیاس جهانی، اهمیت و خطر فرسایش بادی کمتر از فرسایش آبی است، ولی گاهی ابعاد و عظمت آن از فرسایش آبی بیشتر است - رفاهی، . - 1378
همانگونه که در فرسایش آبی، هزاردرهها خودتشدیدی دارند و وقتی که شروع شوند با شدت بیشتری توسعه مییابند، در فرسایش بادی نیز این وضعیت حاکم است. چنین کیفیتی را باید در ماهیت خاک جستجوکرد - احمدی، . - 1377 فرسایش بادی باعث هدر رفت کربن آلی و ذرات ریز از سطح خاک شده و از اینرو دربیشتر موارد، زوال کیفیت خاک را در پی دارد. همچنین، عناصر غذایی را از سطح خاک اراضی کشاورزی با خودحمل و تخلیه نموده و در نتیجه، باعث کاهش رشد و عملکرد گیاه میشود - لیز و راوپاچ1، . - 1991 تأثیرات متقابل فرسایش آبی و بادی به ویژه تأثیرات محیطی آن، یکی از اساسیترین عوامل موثر بر ویژگیهای ژئومورفولوژی مناطق خشک میباشد - یانگ2 و همکاران، . - 2006
رطوبت خاک از مهمترین عوامل موثر در فرسایش بادی است - چپیل3، . - 1956 تاریخ اولین طبقهبندی فرسایش آبی را شاید بتوان مربوط به سالهای دههی 1930 دانست کهدربارهی فرسایش ناشی از برخورد قطرات باران با سطح خاک انجام شده است - قدوسی ، . - 1382 هدف ازشناسایی عوامل موثر در فرسایش خاک، ارزیابی خطرات فرسایش و مشخص کردن مناطقی بوده است که از نظر خطر فرسایش مشابه بوده و به نظر میرسیده که از این طریق امکان برنامهریزی برای حفاظت خاک و مبارزه با فرسایش میسر میشود - مورگان4، . - 1996
تعریف فرسایش بادی و آبی
کلمه فرسایش که در انگلیسی و فرانسه به آن Erosion می گویند از ریشه لاتین Eroderi به معنی سائیدگی می باشد. فرسایش خاک به فرایندی اطلاق میشود که طی آن ذرات خاک از بستر اصلی خود جدا شده و به کمک یکعامل انتقال دهنده به مکانی دیگر حمل میشوند. اگر عامل جدا کننده ذرات از بستر و انتقال آنها آب باشد، به آنفرسایش آبی و اگر باد باشد، به آن فرسایش بادی گفته میشود - اسمعلی و عبداللهی، . - 1389
اهمیت بررسی فرسایش خاک
پدیدهی فرسایش و آثار سوء آن شاید در کوتاه مدت چندان چشمگیر و محسوس نباشد، ولی در بلند مدت محسوس خواهد بود. فرسایش پدیده ای دایمی است و همیشه وجود خواهد داشت، ولی در صورتی که میزان آن کمتر از میزان خاک تشکیل شده باشد، بحرانی نیست. هنگامی میزان فرسایش کمتر از میزان تشکیل خاک یا برابر آن است که خصوصیات خاک مانند بافت، عمق و حاصلخیزی آن در طول زمان ثابت بماند. فرسایش نه تنها خود خاک را از بین برده و یا حاصلخیزی آن را کاهش میدهد، بلکه با ایجاد رسوب مواد در آبراههها سبب انسداد آنهامیشود. همچنین پرکردن مخازن سدها، ظرفیت ذخیرهی آنها را کاهش میدهد. فرسایش به برنامهی توسعه کشاورزی منطقه نیز لطمه وارد میکند - رفاهی، . - 1385 ٌ
اشکال فرسایش آبی
فرسایش بارانی، ورقهای یا صفحهای، بینشیاری، شیاری، خندقی، سیلابی، بدلند، تونلی، تودهای، پاسنگی یاستونی، درونی یا عمومی، شبه کارستی یا شیمیایی، گلخرایی، حاصلخیزی، ساحلی، مکانیکی یا فرسایش ناشی ازعملیات خاکورزی، کنار رودخانهای - رفاهی، . - 1382
اشکال و لندفرمهای حاصل از فرسایش بادی
دشت ریگی، چالههای بادی، قلوه سنگ چندوجهی، یاردانگ، کندوی بادی، کلوت، تخته سنگهای قارچی، پیکان ماسهای، نبکا، برخان، سیف، هرم ماسهای، چین شکن ماسهای، تپه ماسههای طولی و عرضی، تپههای ماسهایساحلی، لس بیابانی، و... - شایان و زارع، . - 1390
عوامل موثر در فرسایش
عوامل موثر در فرسایش به سه گروه کلی تقسیم میشوند. -1 عواملی که انرژی لازم را برای بروز فرسایش فراهم میکنند. -2 عواملی که زمینهی بروز یا عدم بروز آن را فراهم میکنند و -3 عواملی که موجب حفاظت خاک - به درجههای متفاوت - در برابر فرسایش میشوند - مورگان، - 2005؛ در گروه اول، قدرت فرسایندگی باران،حجم روانآب، پستی و بلندی، طول و تندی شیب، قدرت باد، طول مسیر باد و مانند اینها را میتوان بیان کرد. در گروه دوم، فرسایشپذیری ذاتی خاک به عوامل گوناگونی مانند نفوذپذیری، بافت خاک، ساختمان خاک، میزان مواد آلی و نوع مواد تشکیل دهنده خاک، ترکیبات شیمیایی و حتی مدیریت خوب یا بد بستگی دارد. در گروه سوم نیز، میزان فشار بر زمین از نظر بهرهبرداری، بود یا نبود پوشش گیاهی و نوع گیاهان موجود در این پوشش - از قبیل گیاهان زراعی، مرتعی، جنگلی - ، مرغوبیت زمین و، در آخر هم، مدیریت اراضی قرار میگیرند - احمدی، :1378. - 195 ٍ
عوامل موثر بر کنترل فرسایش بادی و آبی
از جمله عوامل مهم و موثر بر کنترل شدت فرسایش بادی، رطوبت خاک میباشد - ویگز1 و همکاران، . - 2004 یکی از مهمترین مسائل در زمینه مدیریت و برنامهریزی کنترل فرسایش بادی، تعیین میزان مواد بارگیری شده توسط باد به منظور تعیین شدت فرسایش بادی و مقدار هدررفت خاک در واحد سطح در مناطق مختلف است - قائمی نیا، . - 1394 یکی از راه کارهای مؤثر در مهار فرسایش بادی، استفاده از روش های خاکورزی مناسب است که به دلیل تأثیر بر توزیع اندازه خاک دانهها و ایجاد زبری تصادفی در سطح، باعث کاهش شدت فرسایش می شود - لوپز وهمکاران2، 2000 ؛ موریلو و همکاران2، . - 2004 بطور کلی هر اقدامی مانند شخمهای سطحی و عمقی و اضافه کردن مواد آلی خاک که قدرت جذب آبی خاک را افزایش دهد، هدر رفتن سطحی آب را کاهش میدهد.
انتخاب نوع نباتات زراعی در کنترل فرسایش اثر زیادی دارد. بالا نگه داشتن سطح حاصلخیزی خاک خود یک نوع عمل محافظتی در مقابل فرسایش است، زیرا تحت این شرایط رشد زیاد نباتات، علاوه بر بهتر نمودن قابلیت نفوذ آب خاک، پوشش گیاهی و مواد آلی خاک را بطور قابل ملاحظه افزایش میدهند. در صورتی که شیب زمین تا مسافت زیادی ادامه داشته باشد، بهتر است که نباتات کرتی مانند ذرت با نباتات پوششی مثل گندم و جو بطور یک در میان کشت شوند، تا بدین وسیله از شتاب گرفتن آب جلوگیری شود. این روش کشت را که اصطلاحا" کشت نواری گویند، اثرات کاملا" مثبتی درحفاظت خاک داشته است - احمدی، . - 1378
