بخشی از مقاله
چکیده
رویکرد مدیریت ریسک به عنوان یکی از حوزههای دانش مدیریت پروژه، برای شناسایی عدم قطعیتها در رسیدن به اهداف پروژه نقش مهمی ایفا میکند. شناخت و مدیریت صحیح ریسک امری اجتناب ناپذیر برای مدیران است. در این بین ارزیابی ریسک پروژههای سدسازی بدلیل عدم قطعیتهای فراوان از اهمیت زیادی برخوردار می باشند. در روشهای کلاسیک، ارزیابی ریسکهای پروژه براساس دو معیار احتمال وقوع و تأثیر آنها انجام می شود، ولی این معیارها به تنهایی بیانگر تمام جنبه های ریسک نیستند.
با هدف رفع کاستیهای یاد شده، در این تحقیق نخست ساختار جامعی از ریسکهای اصلی پروژههای سدسازی شامل 46 ریسک در قالب13 دسته اصلی تهیه شده است. شاخصهای رتبه بندی در دو دسته اولیه و تکمیلی تقسیم شدهاند. شاخص-های اولیه بر مبنای احتمال و میزان اثرگذاری ریسک بر اهداف اصلی پروژه - زمان، هزینه، کیفیت و عملکرد - با وزنهای متفاوت تعیین شده است، دسته دوم شاخصها عبارتند از نزدیکی زمان وقوع ریسک، میزان مواجه با ریسک، میزان مدیریت پذیری ریسک، اثرات اجتماعی اقتصادی، اثرات زیست محیطی و عدم اطمینان تخمین. از میان 46 ریسک شناسایی شده 12ریسک مهم با توجه به شاخصهای اولیهی تعیین شد.
-1 مقدمه
اغلب پروژهها در محیطی پویا و پیچیده اجرا میشود، به نحوی که عدم اطمینان و ریسک جزء ویژگیهای ذاتی آنهاست. این عدم اطمینان باعث شد که اغلب پروژههای کشور در رسیدن به اهداف از پیش تعیین شده - زمان، هزنینه، کیفیت و... - موفقیت چشمگیری کسب نکنند. مدیریت ریسک موجب حداقل کردن احتمال وقوع یا اثر پیامدهای منفی بر اهداف پروژه میشود.
ارزیابی ریسک یکی از ارکان مدیریت پروژه است و هدف آن اندازه گیری ریسکها براساس شاخصهای مختلف است. رتبه بندی ریسکها قسمت کلیدی این فرآیند به شمار میرود و امکان مقابله با هر ریسک را فراهم میکند - - Ghosh S, 2004 ارزیابی. ریسک عموماً با استفاده از روش کلاسیک ماتریس احتمال – اثر ریسک انجام میشود.
هرچند که این روش ساده و به راحتی قابل استفاده است اما نتایج قابل اتکایی به دست نمیدهد - Chapman, 2003 - ؛ زیرا تنها از دو معیار استفاده شد و از سایر جنبهها و معیارهای مؤثر چشمپوشی میشود. یکی دیگر از مشکلات این است که ریسکهایی که احتمال زیاد و اما قدرت اثرگذاری پایینی دارند با ریسکهایی که احتمال پایین و قدرت اثرگذاری زیاد دارند معادل فرض شده و میتواند باعث بروز خطای سیستماتیک شود . - Wang, 2004 - علاوه بر این امکان تخصیص وزنهای متفاوت برای معیارها وجود ندارد. بدین ترتیب استفاده از روشهای معتبرتر ضروری می نماید.
در برخی از تحقیقات صورت گرفته از شاخصهای احتمال و میزان تأثیر ریسک ها بر زمان، هزینه و کیفیت پروژه به منظور رتبهبندی ریسک استفاده شده است - حیاتی، . - 1388 در پروژههای دیگر نیز از شاخصهایی نظیر: توانایی سازمان در واکنش به ریسک، عدم اطمینان تخمین و همچنین سرعت مقابله با ریسک و میزان مواجهه با ریسک استفاده شده است - حیاتی1388، موسوی شیاده1389،
ابراهیم نژاد،2010، . - Haimes, 2004 در برخی دیگر از منابع که در زمینهی ارزیابی ریسک زیست محیطی است از شاخصهای اثرات اجتماعی و اقتصادی و اثرات زیست محیطی استفاده کردند. در برخی از منابع و همچنین نرمافزارهای کنترل پروژه از دو شاخص تکمیلی مدیریتپذیری و نزدیکی زمان وقوع ریسک نیز استفاده شده است - حیاتی1388، موسوی شیاده1389، . - Linyu X, 2009 در پژوهشهایی نیز از ساختار شکست ریسک - RBS1 - جهت شناسایی و طبقه بندی ریسکهای پروژههای سدسازی استفاده شده است.
- موسوی شیاده1389؛ شول، فتحیزاده1388؛ رضائی و کماسی. - 1394 روشهای تصمیمگیری چند شاخصه 2 - MADM - با استفاده از نظرات خبرگان متعدد، ابزار قابل اعتمادی جهت ارزیابی و رتبهبندی ریسک هستند . - Saaty, Vargas, 2006 - در این روشها امکان در نظر گرفتن کلیه معیارهای مرتبط با اوزان متفاوت و تبادل بین آنها وجود دارد و در نتیجه نتایج واقعگرایانه بدست میآید. یک مدل تصمیمگیری خوب، باید در شرایط مبهم و نادقیق نیز بطور کارآمد عمل کند، زیرا ابهام خاصیت مشترک بسیاری از مسائل تصمیمگیری است .
- Yu, 2002 - در این تحقیق به دلیل عدم قطعیت و ابهام موجود در پروژه، برای ارزیابی ریسکهای پروژه از تکنیکهای تصمیمگیری فازی استفاده شده است. در راستای استفاده از قابلیتهای روشهای تصمیمگیری چند شاخصه و تئوری فازی نیز مطالعاتی صورت گرفت و ریسکهای مرتبط رتبه بندی شدند که از جمله میتوان به کاربرد روشهای - Georgios D, 2014 - 3ELECTERE و 4TOPSIS فازی - صیادی1390؛ ذگردی - 1392 و 5SAW فازی - ریختگر و همکاران - 2014 اشاره کرد.
در تحقیق حاضر جهت رتبهبندی اولیه ریسکها، ابتدا از معیارهای احتمال وقوع و میزان تأثیر بر اهداف زمان، هزینه ،کیفیت و عملکرد مورد استفاد قرار میگیرد و در ادامه با حذف ریسکهای دارای اهمیت کمتر، ریسکهای باقیمانده - با اهمیتتر - با توجه به معیارهای - شاخصها - تکمیلی یعنی نزدیکی زمان وقوع ریسک، میزان مواجهه با ریسک، میزان مدیریت پذیری ریسک، اثرات اجتماعی- اقتصادی، اثرات زیست محیطیو نهایتاً عدم اطمینان تخمین، مورد ارزیابی و اولویتبندی دقیقتر قرار می گیرد .
شایان ذکر است که افزایش میزان شاخصهای قابلیت مدیریت پذیری و عدم اطمینان تخمین برای هر ریسک موجب کاهش رتبهی ریسک میگردد . ولی زیاد بودن میزان سایر شاخصها موجب افزایش رتبه ریسک میشود. در این پژوهش مدلی جهت ارزیابی ریسک پروژههای سدسازی با استفاده از برخی روشهای تصمیمگیری چند شاخصه ELECTERE, TOPSIS, SAW در محیط فازی ارائه شده است و در نهایت نتایج سه روش باهم ادغام شده است. در این پژوهش ارزیابی و رتبه بندی ریسکهای پروژه سد مخزنی شفارود که در غرب استان گیلان، شهرستان رضوانشهر و در 65 کیلومتری شهر رشت واقع شد ارائه شده است.
با توجه به اینکه جامعهی آماری در اینگونه تحقیقات باید افراد خبره باشند، بنابراین جامعه آماری این تحقیق عبارتست از خبرگان موجود در پروژه احداث سد شفارود که تعداد آنها 10 نفر میباشند. خبرگان این پژوهش، از افرادی که اشراف کامل به تمامی امور پروژه داشتند، مد نظر قرارگرفت، که شامل مدیران و کارشناسان ارشد پروژه بودند.
در مرحله شناسایی ریسکهای پروژه و تدوین مبانی نظری و همچنین شناسایی معیارهای ارزیابی، از مطالعات کتابخانهای و اسناد و مدارک موجود در پروژه و پژوهشها و مطالعات پیشین صورت گرفته در موضوع مربوط، استفاده شده است. در این تحقیق با توجه به ماهیت موضوع، از پرسشنامه جهت جمع آوری دادهها در مرحله ارزیابی ریسک استفاده شده است. در طول انجام این تحقیق، دو پرسشامه جهت گرداوری دادهها به کار رفته است.
پرسشنامه اول، جهت ارزیابی تمامی ریسکها با توجه به شاخص اولیهی ریسک - - 6PIR تدوین گردیده است. پرسشنامه دوم، جهت ارزیابی و اولویتبندی ریسکهای مهم با توجه به معیارهای تکمیلی جهت استفاده از روشهای تصمیمگیری چند معیاره تدوین گردیده است . در این پژوهش به منظور افزایش روایی پرسشنامه با مطالعه پرسشنامههای مشابه، مقاله ها، پرسشامه تهیه و با نظر اساتید ابهامات آن برطرف گردیده و پرسشنامه نهایی توزیع گردید. در این پژوهش پایایی پرسشنامه اول با استفاده از روش ضریب آلفای کرونباخ و نرم افزار SPSS انجام شد و ضریب آلفای کرونباخ برابر با%84 ، و در پرسشنامه دوم برابر با %81 بدست آمد.
-2 متدولوژی
ارزیابی و رتبه بندی ریسکها در قالب 5 مرحله مطابق شکل - 2 - انجام شده است. مرحله اول: در این مرحله، ساختار ریسک شکست پروژههای سدسازی در قالب 13 دسته اصلی مطابق شکل - - 1 - موسوی شیاده - 1389 ارائه شده است و با طراحی پرسشنامه نظرات خبرگان دربارهی مقدار - سختی - 46 عامل ریسک شناسایی شده با توجه به 5 معیار - احتمال وقوع و میزان تأثیر بر زمان، هزینه، کیفیت و عملکرد - جمعآوری شده است. در این بخش نظر سنجی بر مبنای طیف پنجتایی آورده شده در جدول - 1 - بر اساس استاندارد - PMI,2012 - PMBOK بدست میآید. مرحله دوم: میزان شاخصهای اولیه بر اساس نظرات هر یک از خبرگان با توجه به جدول - - 1 بطور جداگانه ارائه میشود و تجمیع نظرات خبرگان با استفاده از فرمول - 1 - محاسبه میشود.
