بخشی از مقاله
چكيده
امروزه لزوم برنامهريزي مناسب بهمنظور برآورد صحيح از زمان و هزينه انجام پروژه و ميزان منابع موردنياز در يك پروژه كه تأثير مستقيم بر اجرا، اداره و بهرهبرداري مناسب از پروژههايي زيرساختي همانند پروژههاي ريلي و عمراني دارند، روشن است. درمجموع، مديريت و برنامهريزي فعاليتها و منابع موردنياز در يك پروژه، نيازمند انجام تحليلهاي مختلفي است كه يكي از آنها مدلسازي و پيشبيني صحيح هزينه و زمان انجام پروژه است. رسيدن به اين هدف، كمك قابلتوجهي به مديريت بهينه پروژه و تصميمگيري در شرايط خاص ميكند.
هدف از پژوهش حاضر شناسايي ريسكهاي زماني و هزينهاي و اوليتبندي آنها در اجراي پروژههاي ريلي ميباشد. در ابتدا ريسكهاي زماني و هزينهاي شناسايي و جمعآوري شده است. اطلاعات مربوط به شدت اثر، احتمال وقوع و قابليت شناسايي ريسكها در قالب پرسشنامه از افراد زبده دريافت شده و به كمك نمره ردهبندي، ريسكها توسط منطق فازي و تكنيك FMEA اولويتبندي ميشوند. سپس با توجه به نمره ريسك و نمره ردهبندي ريسك، ريسكهاي بحراني شناساييشده ميشوند.
١- مقدمه
مسئوليت خطير تصميمگيري در سازمانها با مديراني است كه باعث موفقيتهاي آتي در سازمان ميشود. در حالت ايدهآل چنين تصميماتي بر پايه اطلاعات درست، قطعي و كافي گرفته ميشوند و نتيجه اين تصميمات، قابل پيشبيني هستند. اما درواقعيت بسياري از تصميمات بدون وجود دادههاي صحيح و قطعي گرفته ميشوند. امروزه، سازمانها چارهاي ندارند جز جستجوي فرصتهاي احتمالي كه عموماً حالت احتمالي داشته و بنابراين پروژهها راههايي هستند تا اين فرصتها را به سود تبديل كرده و بقاي سازمان را تضمين كنند. مسئله برنامهريزي و پس از آن كنترل زمانبندي پروژهها، هر روز اهميتي بيش از گذشته مييابد.
در محيطي كه رقابت شركتها هر روز به هم نزديكتر ميشود و تفاوتهاي كوچك در ارائه قيمت در مناقصهها منجر به موفقيت يا شكست در مناقصه ميشود، ارائه برنامهاي كه منطبق بر واقعيات باشد و بتواند حاوي تمام واقعيات اقتصادي در مدل يك پروژه باشد حائز اهميت زيادي است. يك برنامه جامع اين قابليت را دارد كه با استفاده از رابطه هزينه و زمان در يك پروژه، تغييرات لازم را در هزينه و زمان منابع در نظر بگيرد و راهحلهاي مناسب را پيش روي كاربران قرار دهد تا بتوانند قبل از اجراي پروژه، برآورد مناسبي از زمان و هزينه اجرايي و ميزان منابع موردنياز در پروژه داشته باشند.
براي زمانبندي و كنترل پروژه، مراحل مختلفي از جمله تحليل پروژه، برآورد مدت، هزينه و منابع اجرايي و در نهايت زمانبندي پروژه صورت ميگيرد. گاهي اوقات مديريت پروژه تصميم ميگيرد زمان پروژه را كاهش دهد كه اين امر تأثير مستقيم بر هزينه تمامشده خواهد داشت. كاهش زمان با تدابير خاص، از جمله بهكارگيري منابع اجرايي محقق ميشود كه باعث افزايش هزينههاي اجرايي پروژه ميشود. لذا در پژوهش حاضر به شناسايي و بررسي ريسكهاي زماني و هزينهاي در اجراي پروژههاي ريلي پرداخته شده است.
٢- بيان مسئله و ضرورت تحقيق
ريسك به هرگونه عاملي اطلاق ميشود كه باعث بروز ابهام يا عدم قطعيت ميشود. در پروژههاي صنعتي و بهويژه در كشور ما ريسكهايي كه پروژهها را تهديد ميكنند عمدتاً شامل افزايش هزينه و تأخير زماني ميباشند. از طرف ديگر ازآنجا كه داشتن شبكه حملونقل پويا و كارآمد، بهعنوان يكي از شاخصهاي مهم توسعهيافتگي كشورها محسوب ميشود. نقش مؤثر زيرساختهاي مناسب حملونقل در تقويت پدافند غيرعامل و مديريت بحرانهاي مختلف نيز قابلتوجه است.
توسعه خطوط جديد ريلي از موضوعات مهمي است كه ميتواند نقش بسزايي در توسعه و افزايش سهم حملونقل ريلي در بخش بار و مسافر داشته باشد. البته احداث خطوط جديد هزينه بالايي دارد كه با توجه به مالكيت عمومي خطوط ريليغالباً استفاده از منابع عمومي دولت راهاندازي ميشود. طولاني شدن پروژههاي احداث خطوط باعث شده تا اين روند مثبت به تعويق بيفتد و افزايش سهم حملونقل ريلي از اين روش به طريق مؤثري انجام نپذيرد.
لذا تمركز اين پژوهش بر روي پروژههاي ريلي خواهد بود. زيرا مشكلات عديدهاي كه پروژههاي ريلي با آن روبرو است، عمدتاً عواملي هستند كه منجر به افزايش هزينه و افزايش زمان پروژههاي ريلي ميشود. براي اين امر لازم است كه ابتدا عواملي كه باعث افزايش زمان پروژه و يا افزايش هزينه پروژه ميشوند شناسايي شوند، كه اين مهم از طريق مرور ادبيات تحقيق و پرسشگري از متخصصان و مديران مجرب پروژه ممكن ميشود.
٣- پيشينه تحقيق
در پژوهشي به ارزيابي ريسك فازي پروژه احداث ايستگاه مترو شهري كرج پرداخته شد و در واقع ريسكهاي مربوط به محل ايستگاه مذكور مورد بررسي قرار گرفته است. اين پژوهش كه از نوع كاربردي است از روش توصيفي تحليلي بهره گرفتهشده كه جهت بررسي خطرات احداث ايستگاه مترو انجامشده است. در اين تحقيق از ارزيابي ريسك فازي و مدل تجزيهوتحليل سلسله مراتبي استفاده شده است. فرآيند ارزيابي ريسك شامل چهار مرحله كلي شناسايي، ارزيابي، واكنش و نظارت بر ريسكها ميباشد و با توجه به موضوع عدم قطعيت در مبحث مديريت ريسك و همچنين كمبود و نقض اطلاعات در اين زمينه از روش ارزيابي ريسك فازي استفاده شده است ]١.[
در تحقيقي به بررسي ريسكهاي زماني و هزينهاي در پروژههاي EPC پرداخته شد. در اين پژوهش برنامه زماني و هزينهاي پروژه موردمطالعه توسط نرمافزار كنترل پروژه MSP تعريف شدند و پس از شناسايي ريسكهاي زماني و هزينهاي پروژه، پرسشنامهاي بهمنظور رتبهبندي ريسكها طراحي گرديد و تحليل كمي ريسكهاي توسط نرمافزار Primavera Risk Analysis انجام گرديد ]٢.[ يكي از معضلات موجود در زمينه مديريت پروژه، انحراف هزينه و زمان پروژه با مقدار برآوردي آنها ميباشد. علت اصلي اين انحرافات، وقوع ريسكهايي است كه در طول اجراي يك پروژه رخ ميدهند.
در همين راستا فرآيند مديريت ريسك ارائهشده در استاندارد PMBOK ميتواند رويكردي براي مقابله با اين مشكل باشد كه با توجه به ماهيت نامطمئن پروژهها و لزوم صرف بهينه منابع، داراي اهميت انكارناپذيري خواهد بود. همچنين، يكي از روشهايي كه از طريق آن با صرف زمان و هزينه كم ميتوان ريسكهاي يك پروژه را رتبهبندي نمود، تكنيك RFMEA ميباشد.
در تحقيقي تحليل ريسك پروژه ميدان نفتي آزادگان شمالي، براساس يك مدل تلفيقي از فرآيند مديريت ريسك استاندارد PMBOK و تكنيك RFMEA انجام شد. بدين منظور در ابتدا ريسكهاي پروژه شناسايي و با استفاده از تكنيك RFMEA رتبهبندي شده و سپس، بهوسيله نرمافزار Pertmaster شبيهسازي زمان و هزينه پروژه بهعملآمده و در نهايت استراتژيهاي پاسخ، براي ريسكهاي بحراني تعيين شدند ]٣.[
در تحقيقي در سال ٢٠١٧ به بررسي ريسكهاي پروژههاي ريلي با استفاده از مدل فازي آناليز شكست FMEA پرداختند. در اين پژوهش ريسكهاي پروژه در مطالعه موردي مترو در بخشهاي مختلف پروژه - قرارداد، مناقصات، برنامه ساخت، اجرا و ... - شناسايي شدند و با مشخص شدن شدت اثر، احتمال وقوع و قابليت شناسايي، ريسكها اولويتبندي شدند و راهكارهاي مربوط به هر يك ارائه شدند ]٤.[
اسمل و ارزينياك در سال ٢٠١٧ در تحقيقي به كمك مدل FMEA به بررسي طراحي سيگنالينگ پروژه ريلي پرداختند. در اين پژوهش عنصر فرآيند مديريت ايمني در پروژههاي ريلي و عوامل مؤثر بر آن شناسايي و دستهبندي شدند و به كمك روش FMEA و با شناسايي احتمال وقوع هر يك از عوامل خطرساز به اولويتبندي اين عوامل پرداختند و راهكارهاي مقابله با هر يك از اين عوامل ارائه شدند ]٥.[
واضح است كه براي حفظ عملكرد نرمال سيستم مترو، براي تعمير و نگهداري آن، كارهاي عظيم موردنياز است، با اين وجود چگونگي بهينهسازي راهحل تعمير و نگهداري هنوز يك مشكل مهم است كه بايد حل شود. در پژوهشي در سال ٢٠١٣ رويكرد نظري مبتني بر تكنيك فازي را براي تأييد معقول بودن روشهاي جاري در تعمير و نگهداري ارائه شد و با شناسايي روشهاي تعمير و نگهداري مترو، اين عوامل را به كمك تكنيك تجزيهوتحليل حالت و اثرات شكست اولويتبندي شدند تا تخصيص منابع بهمنظور تعمير و نگهداري بهدرستي صورت گرفته و راهكارهاي تعمير و نگهداري داراي اهميت پايين حذف گردند ]٦.[
پاتيل و همكاران در سال ٢٠١٧ به بررسي جنبههاي مختلف ريسك در پروژههاي ريلي از طريق وزدندهي و شاخص اهميت ريسك پرداختند. در اين پژوهش معيارهاي مديريت ريسك در چارچوب ريسكهاي سايت ، ريسك تجهيزات ، ريسك طراحي ، ريسك قرارداد ، ريسك مالي ، ايمني سايت ، ريسكهاي سازماني و ريسكهاي منابع انساني موردبررسي قرارگرفته است ]٧.[
در تحقيقي در سال ٢٠١٤ به بررسي برنامههاي زماني و هزينهاي فعاليتهاي پروژهها پرداخته شد و چالشها و فرصتها را براي ايجاد بهترين طرح كه زمان و هزينه بهينه را شامل ميشود ارائه دادند. در اين پژوهش با استفاده از ادغام تكنيك فازي و الگوريتم ژنتيك، با ورود عدم قطعيتهاي زماني و هزينهاي شبيهسازي بهمنظور ارائه توازن بين زمان و هزينه در پروژه ارائهشده است ]٨.[
٤- روش تحقيق
روش تحقيق مورداستفاده در پژوهش حاضر شناسايي و اولويتبندي ريسكهاي احداث پروژههاي ريلي با استفاده از تكنيك آناليز حالت و اثرات شكست ميباشد. اين تكنيك در ارزيابي ريسك روش تحليلي است كه ميكوشد تا حد ممكن خطرات بالقوه موجود در محدودهاي كه در آن ارزيابي ريسك انجام ميشود و همچنين علل و اثرات مرتبط با آن را شناسايي و رتبهبندي كند.
مراحل انجام كار اين تكنيك بهصورت ذيل ميباشد]٩:[ ١- جمعآوري اطلاعات مربوط به فرايند ٢- تعيين خطرات بالقوه ٣- بررسي اثرات هر خطر ٤- تعيين علل خطر ٥- چك كردن فرايندهاي كنترل ٦- تعيين نرخ وخامت ٧- احتمال وقوع ٨- نرخ احتمال كشف خطر ٩- محاسبه RPN به منظور رتهبندي ريسكهاي احداث پروژههاي ريلي، ريسكهاي زماني و هزينهاي با استفاده از مطالعات پيشين و همچنين استفاده از افراد زبده مطابق جدول١ شناسايي و در ١٧ ريسك دستهبندي شدند.