بخشی از مقاله
چکیده
به منظور شناسایی، رتبه بندي و تعیین غالبیت گونه اي علف هاي هرز در مزارع گندم - - Triticum aestivum برخی مناطق استان آذربایجان غربی - ارومیه، سلماس، خوي، چالدران و شوط - ، تعداد 100 مزرعه با مدیریت مختلف در سال 1396 انتخاب شد. نمونهبرداري از علف هاي هرز با شروع ساقه دهی تا خوشه دهی گندم شروع شد. در هر مزرعه، 20 کوادرات 0/25 مترمربعی بطور تصادفی با الگوي W انداخته شد.
از گونه هاي گیاهی نمونه هاي تیپیک انتخاب و تراکم و درصد پوشش علف هاي هرز بسته به نوع گونه در داخل کوادرات ها اندازه گیري و براي ارزیابی هاي بعدي یادداشت شد. رتبه بندي تیره هاي گیاهی و گونه هاي علف هرز به ترتیب با استفاده از شاخص غالبیت نسبی - RD - صورت گرفت. در مجموع 77 گونه علف هرز متعلق به 24 تیره گیاهی شناسایی شد.
در شهرستان هاي ارومیه، سلماس، خوي، چالدران، و شوط به ترتیب 39، 46، 51، 41 و 24 گونه علف هرز متعلق به 17، 19، 20، 17 و 25 تیره گیاهی شناسایی شد. شیرپنیر - Galium aparine L. - ، علف هفت بند معمولی - Polgonum aviculare L. - ، قیاق - Sorghum halepense - L. - Pers. - ، و شنگ - Tragopogon graminifolius DC. - به ترتیب با شاخص غالبیت نسبی 51/73، 45/33، 66/95، و 35/91 از علف هاي هرز غالب شهرستان هاي ارومیه، سلماس، خوي، چالدران، و شوط بودند.
مقدمه
شناسایی علفهايهرز و آگاهی از علل پراکنش آنها براي طراحی شیوههاي مدیریتی و کنترل موفقیتآمیز آنها ضروري است
کنترل علفهايهرز در پی وجود تنوع گونهاي تسهیل میشود، چراکه افزایش رقابت بین گونههاي موجود در یک جامعه متنوع مانع طغیان علفهايهرز غالب و باعث کاهش نهاده مورد نیاز براي مدیریت علفهايهرز میشود
در بیشتر مناق گندمکاري کشور، یولاف ایرانی - Avena ludoviciana Durieu - یا خاکشیرخوراکی - Descurainia - sophia را به عنوان علفهرز غالب میتوان مشاهده کرد. بنابه گزارش کریمر - 2016 - ، یولافوحشی - Avena fatua L. - و یولاف ایرانی از علفهايهرز گراس با گستردگی بسیار در غلات ایران هستند. جووحشی - Hordeum spontaneum Koch - ، چاودار - Secale cereale L. - و جو ساحلی - Hordeum murinum L. - نیز میتوانند از علفهايهرز مشکلساز برخی مناطق گندمکاري ایران باشند - کریمر، . - 2016 علفخونیواش نیز از گونههاي با گستردگی بالا در مزارع گندم ایران است. پراکنش علفهايهرز در ایران، همچون جاهاي دیگر، متاثر از اصول مدیریت گیاه زراعی است، همانطوريکه رسام و همکاران - 2011 - به آن اشاره داشتند.
برخی گونهها همچون بیابانگندمی مصري - Eremopyrum bonaepartis - Spreng. - Nevski - و تلخه - Acroptilon repens - - L. - DC تنها در برخی مناطق ایران همچون استان آذربایجان شرقی گونه غالب به شمار میروند - حسننژاد، . - 1389 سلمهتره - Chenopodium album L. - نیز معمولاً به عنوان علفهرز دولپه جهان شمول در برخی مناطق ایران همچون استانآذربایجان شرقی گسترش بالائی دارد - حسننژاد، . - 1389 ارتفاعی که گندم در آن کشت میشود به دلیل همبستگی با شرایط آب و هوایی تاثیر زیادي روي طیف علفهرزي دارد - کریمر، . - 2016 در مناطقی با ارتفاع کم و دماهاي تابستانه بالا، گونههاي توق - Xanthium - sp. حضور دارند، در حالیکه بیتیراخ - Gallium aparin L. - و خاکشیرخوراکی را معمولاً در مناطقی با ارتفاعات بالا و زمستانهاي سرد میتوان مشاهده نمود
با توجه به اینکه در رابطه با شناسایی و تعیین غالبیت گونهاي در مزارع گندم استان آذربایجان غربی به ویژه شهرستانهاي شمالی استان تحقیقی انجام نشده بود، این پژوهش انجام شد تا اطلاعاتی در زمینه نوع و غالبیت گونهاي مزارع گندم این بخش از کشور نیز ارائه گردد.
مواد و روشها
به منظور شناسایی علفهايهرز، از نظر نوع گونه، تراکم و درصد پوشش، و نهایتاً تعیین غالبیت آنها در مزارع گندم شهرستان-هاي شمالی استان آذربایجان غربی مطالعهاي طی سال 1396 در شهرستانهاي ارومیه، سلماس، خوي، چالدران و شوط انجام گرفت. در مجموع از 100 منطقه گندمکاري با مدیریتهاي مختلف در شهرستانهاي ارومیه، سلماس، خوي، چالدران و شوط در سال 1396 نمونهبرداري انجام گرفت. نمونهبرداري از مزارع با استفاده از روش سیستمیک W ارائه شده توسط توماس - 1985 - انجام شد.
در این روش،20 نقطه اصلی 5 - کودرات در هر خط سیستم - براي انداختن کودراتهاي نمونهبرداري 0/25 - متر مربعی - استفاده شد. گونههاي علفهرز موجود در داخل کادرهاي نمونهگیري با استفاده از فلور معتبر همچون فلورا ایرانیکا - رشینگر، 1965 تا - 2007 و فلور ترکیه - دیویس، 1965 تا - 1985 مورد شناسایی قرار گرفتند. تراکم هر گونه شمارش و درصد پوشش با استفاده از کودرات مشبک به صورت چشمی در واحد سطح تخمین زده شد.
براي رتبهبندي کلی گونههاي گیاهی و تعیین غالبترین و مشکل سازترین آنها در مزارع گندم شهرستانهاي مختلف استان از شاخص غالبیت نسبی - RD - استفاده شد - حسننژاد و پورحیدر غفاربی، . - 2012 در این معادله از مقادیر نسبی فراوانی، یکنواختی، میانگین تراکم و میانگین درصد پوشش استفاده میشود.
فراوانی - Fk - ؛ نسبت مزارع داراي گونه خاص بر کل مزارع بررسی شده - بصورت درصد - ، Fk بیانگر فراوانی گونه k؛ Yi یعنی حضور - 1 - یا عدم حضور - 0 - گونه k در مزرعه i و n تعداد مزارع بازدید شده میباشد
یکنواختی - UK - ؛ درصد کوادراتهاي آلوده به گونه k بوده که تخمینی از فضاي اشغال شده توسط گونه گیاهی میباشد، Xij حضور - 1 - یا عدم حضور - 0 - گونه k در کوادرات j مزرعه i و n تعداد کوادرات در مزرعه i میباشد - توماس، . - 1985 تراکم - DKi - ؛ شمار افراد تک گونه شمارش شده در هر مترمربع که به صورت تعداد در مترمربع بیان شده، Dki برابر تراکم گونه k در مزرعه i و Zj تعداد گیاه شمارش شده در کادر j میباشد - توماس، . - 1985 میانگین تراکم - MDk - ؛ میانگین تعداد گیاه شمارش شده در مترمربع در مزارع مورد بررسی، Dki تراکم گونه در هر مزرعه و n تعداد کل مزارع مورد بررسی میباشد
درصد پوشش - CKi - ؛ درصدي از کوادرات نمونهبرداري اشغال شده توسط گونه گیاهی موردنظر، Cki درصد پوشش گونه k در مزرعه i و Zj درصد پوشش گونه k در کوادرات j میباشد - حسن نژاد، . - 1389 میانگین درصد پوشش - MCki - ؛ متوسط درصد پوشش گونه مورد نظر در کل مزارع مورد بررسی، Cki درصد پوشش در هر مزرعه و n تعداد کل مزارع مورد بررسی میباشد
نتایج و بحث
در مزارع گندم شهرستان شوط، 24 گونه از 14 تیره گیاهی مختلف شناسایی شد. از مجموع 24 گونه علفهرز مشاهده شده، علفهفتبند معمولی با شاخص غالبیت 74/60 غالبترین علفهرز این منطقه بود، علفهايهرز سلمهتره معمولی، ازمک، شیرپنیر، یولاف ایرانی، کنگر صحرایی و تلخه به ترتیب با شاخص غالبیت 32/44، 28/21، 26/47، 25/67، 22/85 و 20/01 در رتبههاي بعدي غالبیت قرار داشتند - به دلیل محدودیت در تعداد صفحات، دادهها نشان داده نشدهاند - . مین باشی - 2011 - نیز علف هفتبند را از علفهايهرز غالب مزارع گندم مناطق مختلف گندمکاري کشور گزارش کردهاند.
شدت آلودگی به علفهايهرز در مزارع گندم دیم این شهرستان نسبت به مزارع گندم آبی بیشتر بود. عدم مصرف علفکش به ویژه در مزارع دیم این شهرستان باعث آلودگی شدید به علفهايهرز چندساله و مختل کننده امر برداشت همچون ازمک، کنگر صحرایی و تلخه شده است. پورآذر و خلقانی - 1384 - دلیل عدم کنترل خارشتر، شیرین بیان، گلرنگ وحشی، نی و پیچک صحرایی را ناشی از رشد این گونهها بعد از مصرف علفکشهاي پهنبرگکش همچون توفوردي و اماسپیآ گزارش کردهاند.
در مزارع گندم شهرستان چالدران، 41 گونه از 17 تیره گیاهی مختلف شناسایی شد. دو علفهرز چندساله شنگ - Tragopogon graminifolius DC - و کنگرصحرائی - Cirsium arvense - L. - Scop - از تیره کاسنی به ترتیب با شاخص غالبیت 35/91 و 34/28 از مهمترین علفهايهرز مزارع گندم این شهرستان هستند. این دو علفهرز میتوانند به عنوان رستنی قبل از برداشت گندم، در امر برداشت مزاحمت ایجاد کنند.
مینباشی و همکاران - 1387 - ، پیچک صحرایی، کنگر صحرایی و ازمک را به عنوان رستنیهاي قبل از برداشت گندم آبی استان تهران معرفی نمودند. 87/80 درصد از جامعه علفهرزي مزارع گندم شهرستان چالدران را علفهايهرز دولپه و مابقی را تکلپه تشکیل میدهند - شکل - 3-3، این میتواند نشان از عدم مصرف علفکشهاي پهنبرگکش مرسوم مزارع گندم همچون توفوردي و امسیپیآ در این شهرستان باشد. اطلاعات بدست آمده از پرسشنامههاي پر شده توسط کشاورزان نشان میدهد کشاورزان این منطقه به دلیل دامدار بودن و استفاده از کاه و کلش گندم و علفهاي هرز همراه، اعتقادي به مصرف علفکش ندارند. 70/73 درصد علفهايهرز یکسالهها و 29/27 درصد را چندسالهها تشکیل میدهند.
در مزارع گندم شهرستان خوي، 51 گونه از 20 تیره گیاهی مختلف شناسایی شد. قیاق، پیچک صحرایی و علفهفت بند به ترتیب با شاخص غالبیت نسبی 66/95، 38/ و 35/62 سه علفهرز غالب مزارع گندم این شهرستان هستند. در مزارع گندم شهرستان سلماس، 46 گونه از 19 تیره گیاهی مختلف شناسایی شد. علفهفتبند، سلمهتره و خارشتر به ترتیب با شاخص غالبیت 45/33، 28/35 و 24/38 سه علفهرز غالب مزارع گندم شهرستان سلماس هستند.
در مزارع گندم شهرستان ارومیه، 39 گونه از 17 تیره گیاهی مختلف شناسایی شد. بیتیراخ، تلخه وقندرونک به ترتیب با شاخص غالبیت نسبی 57/73، 35/72 و 29/17 از مهمترین علفهايهرز مزارع گندم این شهرستان هستند. در بین بیست و پنج علفهرز غالب مزارع گندم نمونهبرداري شده از این شهرستان، علفهرز باریک برگ مشاهده نشد. این میتواند ناشی از عدم مصرف یا مصرف نادرست و بیموقع علفکش پهنبرگ کش در این منطقه باشد - با توجه به اطلاعات بدست آمده از پرسشنامههاي پر شده توسط کشاورزان - .
