بخشی از مقاله
چکیده
بهمنظور شناسایی ژنوتیپهاي متحمل به خشکی از بین 16 ژنوتیپ بومی و اصلاحشده برنج، آزمایشی مزرعهاي در سال1394 در موسسه تحقیقات برنج کشور در رشت اجرا شد. آزمایش در دو مزرعه یکی شرایط شاهد - آبیاري از ابتداي دوره تا10 روز پیش از برداشت بهصورت غرقاب - و قطع آب از انتهاي مرحله پنجهدهی - مقارن با آغازش خوشه - صورت گرفت. نتایج تجزیه خوشهاي به روش وارد نشان داد که براساس شاخصهاي ع1ح، بق، بقن، قد، عق1، عحح، عحلا، علا و علاخ ژنوتیپها را به چهار گروه تفکیک شدند. گروه دوم شامل ارقام ندا، نعمت و ساحل با دارا بودن بیشترین عملکرد شلتوك در دو محیط بدون تنش و تنش خشکی - به ترتیب با 4539/6 و 3145/7 کیلوگرم در هکتار - به عنوان ارقام متحمل به تنش انتخاب شدند.
کلمات کلیدي: برنج، تنش خشکی، تجزیه کلاستر
مقدمه
عملکرد دانه و پایداري آن در مناطقی که تنشهاي محیطی وجود دارد به عنوان معیار مهمی براي گزینش ارقام معرفی شده است. محققان طی آزمایشاتی که تحت هر دو شرایط تنش و نرمال انجام دادند دریافتند که رقمی مطلوب و پایدار است که در هر دو شرایط تنش و بدون تنش بهترین پاسخ را ارائه دهد . - 3 - براي دسترسی به چنین لاینها و ارقامی میتوان از روشهاي گزینش بر مبناي شاخصهاي تحمل به تنش استفاده کرد. مطالعه کاتوزي و همکاران - 5 - نیز در بررسی دورهاي آبیاري 5 - ، 8و 11 روزه آبیاري - روي سه رقم برنج بهار، درفک و علی کاظمی آشکار کرد که شاخصهاي قد، ع1ح و بق بالاترین همبستگی را با عملکرد دانه در شرایط غرقاب و تنش داشتند. نتایج آزمایش فلاح شمسی و همکاران - 1 - روي 15 ژنوتیپ اصلاح شده و بومی برنج در دو شرایط تنش کمبود آب و بدون تنش نشان داد که بین عملکرد شلتوك و شاخصهاي بقن، بق و ع1ح در هر دو محیط همبستگی مثبت، معنیدار و بالایی وجود داشت.
رضایی و همکاران - 6 - نیز با بررسی آبیاريغرقاب دائم، آبیاري پس از ناپدید شدن آب از سطح زمین - اشباع - و تیمارهاي آبیاري تناوبی با 8 و 11 روز و 3 رقم هیبرید بهار 1، رقم اصلاح شده درفک و رقم محلی علی کاظمی گزارش کردند که ارقام غیربومی در تنشهاي کم عکسالعملمشابهی داشتند، اما در تنش زیاد عملکرد رقم هیبرید از اصلاح شده بیشتر بود. از سویی استفاده از روشهاي تجزیه چندمتغیره نظیر تجزیه خوشهاي در محصولات مختلف از جمله برنج به منظور طبقهبندي صفات و شناخت عوامل تأثیرگذار دررابطه بین خصوصیات مختلف و شناسایی ارقام و ژنوتیپهاي مختلف کاربرد فراوانی دارد . - 4 - ازینرو آزمایش حاضر با هدف شناسایی ارقام متحمل برنج به تنش خشکی روي 16 ژنوتیپ بومی و اصلاحشده برنج اجرا گردید.
مواد و روشها
پژوهش حاضر بهمنظور شناسایی ژنوتیپهاي برنج متحمل به تنش خشکی از بین 16 ژنوتیپ بومی و اصلاحشده برنج درشرایط مزرعهاي در موسسه تحقیقات برنج کشور - رشت - در سال زراعی 94 صورت گرفت. آزمایش در دو مزرعه، یکمزرعه براي شرایط شاهد - آبیاري از ابتداي دوره تا 10 روز پیش از برداشت بهصورت غرقاب - و دیگري براي اعمال تنشخشکی و قطع آب از انتهاي مرحله پنجهدهی - مقارن با آغازش خوشه - برابر با مرحله سه کدبندي حغح اجرا شد. ژنوتیپ هاي مورد بررسی در این آزمایش شامل ساحل، جلودار، قائم، پویا، کادوس، درفک، نعمت، شیرودي، ندا، گوهر، پردیس، گیلانه، اهلمی طارم، علی کاظمی، پژوهش و لاین 831 بودند که از غربالگري 40 ژنوتیپ بومی و اصلاحشده برنج در سال1393 طی آزمایشی گلدانی تحت تنش کمآبی انتخاب و جهت شناسایی ارقام متحمل به تنش در شرایط مزرعهاي مورد استفاده قرار گرفتند . - 2 -
ابعاد کرتها 1/5×1/5 متر و فاصله کاشت 25×25 سانتیمتر بودند. در انتهاي دوره رشد گیاه، بوته هاي هر کرت با حذف اثر حاشیهاي برداشت شدند و عملکرد شلتوك اندازهگیري شد. از شاخصهاي میانگین حسابی - بق - ، میانگین هندسی - بقن - ، میانگین هارمونیک - قد - ، شاخص تحمل - عق - 1، شاخص حساسیت به تنش - عحح - ،شاخص تحمل به تنش - ع1ح - ، شاخص عملکرد - علا - ، شاخص پایداري عملکرد - عحلا - و شاخص عملکرد خشکی - علاخ - براي ارزیابی تحمل یا حساسیت ژنوتیپهاي بومی و اصلاحشده برنج به تنش استفاده شد که با استفاده از روابط زیر محاسبه شدند. براي تجزیه خوشهاي از دادههاي استاندارد شده و معیار فاصله اقلیدسی و روش حداقل واریانس وارد - کو2طهح کطغهططهب عأعطغطق - استفاده و رسم دندروگرام با نرمافزار 1حAب نسخه 3/05 انجام شد.
نتایج و بحث
براساس دندروگرام حاصل از نتایج تجزیه خوشهاي به روش وارد - شکل - 1 ژنوتیپهاي مورد بررسی به چهار گروه تفکیک شدند. گروه دوم شامل ارقام ندا، نعمت و ساحل بالاترین میزان عملکرد شلتوك در هکتار - به ترتیب 4539/6 و - 3145/7 درهر دو شرایط بدون تنش و تنش خشکی را دارا بود. از اینرو ارقام ندا، نعمت و ساحل در گروه A تقسیمبندي فرناندز قرارمیگیرند. براي گروه اول در محیط تنش خشکی 1358/8 و در شرایط بدون تنش 3047/9 کیلوگرم در هکتار عملکرد شلتوكثبت گردید. در این گروه ژنوتیپهاي علی کاظمی، گوهر، پویا و پردیس قرار گرفتند که همگروهی ژنوتیپها با رقم گوهر که در آزمایش سال اول به عنوان رقم حساس در بین 40 ژنوتیپ مورد بررسی شناخته شده بود - 2 - و به عنوان شاهد حساس در سال دوم نیز آزمون شد، نشاندهنده آن است که این گروه از ژنوتیپها در آزمایش مورد بررسی نسبت به سایر ژنوتیپها حساس به تنش خشکی هستند و در گروه خ تقسیمبندي فرناندز جاي میگیرند.
گروه چهارم با در برگرفتن ژنوتیپهايگیلانه، کادوس و پژوهش در شرایط نرمال عملکرد خوبی داشتند 3726/6 - کیلوگرم در هکتار - اما طی تنش کاهش عملکردبالایی - حدود 44 درصد - نشان دادند. از این جهت به گروه B تقسیمبندي فرناندز تعلق دارند. گروه سوم شامل ژنوتیپهاي شیرودي، اهلمی طارم، جلودار، لاین 831، درفک و قایم بودند که هرچند در شرایط تنش خشکی عملکرد 2736/2 کیلوگرم در هکتار از آنها ثبت شد اما عملکردشان در شرایط بدون تنش پایین و حدود 3571/8 کیلوگرم در هکتار بود و به همین جهت در گروه ه تقسیمبندي فرناندز جاي گرفتند - جدول . - 1 با توجه به نتایج آزمایش حاضر از بین ژنوتیپهاي موردبررسی، ژنوتیپهاي ندا، ساحل و نعمت با دارا بودن بیشترین عملکرد شلتوك در هر دو شرایط بدون تنش و تنش خشکی بهعنوان ارقام متحمل شناخته میشوند.
