بخشی از مقاله
چکیده :
روند اجتناب ناپذیر شهرشدن روستاها صرفاًبه جرم اینکه جمعیّت آنان از ۰۰۰۲ یا ۰۰۰۵ بالاتر رود چیزی نیست که یک روستایی می خواهد بلکه روستایی بستر سازی جهت حفظ و تقویت ساختارهای کشاورزی و ایجاد بسترهای علمی برای ادامه حیات پر زحمت و البته شیرین به اصطلاح داهاتی خود می خواهد ! این مطلب حاصل۰۳ سال تتبع در موضوع روستا ازاجرای جوی، برداشت مسیر، انتقال آب شرب وزراعی ، تهیه طرح هادی های متعدّد ، بررسی های مناطق روستایی و بسیاری نشست و برخواستهای قومی قبیله ای با ریش سفیدان و معتمدین روستاها است.
هرچند نگارنده نتوانست درمقام پژوهشگر و ناظر تصمیم گیران را متقاعد کند تا نگاهی نو به مقوله روستا داشته باشند امّا رایحه حرکتی نو دراین مسیر به مشام میآید که با مقالات علمی و ارزنده راهی جدید به اعماق نیازهای روستاییان کشف شود و این تحقیق هم به نوبه خود بتواند دریچه کوچکی به این تلاشها باشد. بنیاد مسکن وجهاد سازندگی و جهاد کشاورزی و آبفای روستایی و تعاون روستایی و وزارت نیرو و مخابرات و اداره راه و راه وشهرسازی و امثال آن در روستاهای جنگزده ، سیلزده ، زلزله زده ، قحطی زده ، باران نزده و مانند آن چه کردند ؟
راه زدند قبول ، جاده کشیدند قبول ، پل انداختند قبول، آسفالت ریختند قبول ، کود دادند قبول ، مکانیزه کردند قبول ، خانه ساختند قبول ، آب شرب رساندند قبول ، برق دارکردند قبول ، تلفن و موبایل آوردند امّا واقعاً چه نکردند ؟آیا الگو سازی برای معماری بومی شد؟ آیا مصالح بومی فرآوری شد ؟ آیا تلاش شد معیشت روستا متناسب با معماری یا بالعکس رشد کند؟ اینها و بسیاری از پرسشهاست که پژ وهشگر را وادار می کند نگاهی دوباره به آنچه تا کنون مسؤلین انجام دادهاند بیندازد. ازاین منظر معماری گواه روشنی است تا بتوان به اندکی از واقعیت های مشهود دست پیدا کرد.
فرضیه : هرچند کارشناسان معتقدند روستاییان بنا بر مقتضیات محیطی و کالبدی باید از خانه های متفاوتی با شهر بهره مند شوند امّا نگرش محرومیّت عجین شده با روستا و روستایی دیگر رنگ باخته و خود روستایی هم نمیپذیرد که خانه او خشتی و گلی باشد امّا چیزی که تاکنون برای آنان رقم خورده الگویی ناقص و درهم شکسته بوده که نه شهر را درخود دارد نه روستای با صفای قدیم را ماندگار کرده است . این تحقیق سعی دارد تا با بررسی میدانی روستای نمونه به برخی زوایای پنهان ومغفول ماندۀ شهری شدن روستاها بپردازد ونقدی نو و متفاوت از اینگونه پژوهش ها بدست بدهد.
پژوهش های مرتبط: ۱_ خانم زهرا الهیاری راه چمنی در پایان نامه کارشناسی ارشد خود که درخصوص برنامه ریزی شهری با عنوان "عوامل مؤثّر بر تحوّل فرم و کارکرد سکونتگاه های روستایی نمونه موردی دهستان میان جوین سبزوار زیر نظر دکتر مهدی جهانی و مشاورۀ دکتر حمید جعفری در سال ۶۸۳۱ تهیه و با شمارۀ ۴۴۸۹۳/۱۵ در کتابخانه ملّی ایران نمایه شده است مینویسد:
علاوه بر عوامل طبیعی جغرافیایی و اقتصادی اجتماعی موضوعات دیگری نظیر بسترهای زمینی و مورفولوژی درکنار مباحث نظام مدیریتی و شیوه های ارباب و رعیتی همواره مؤثّر بوده اند و روستائیان بدلیل همگرایی ذاتی سپس در بخش دیگری اقلیم ، خاک ، امنیت ، معیشت و سیاست رااز اینگونه عوامل برمیشمرد و مسکن در روستا را به دو دسته قدیم وجدید تقسیم می کند و شاخص هایی مثل تعداداتاق ،امکانات بهداشتی ، خانوار ، نوع معیشت خانوار و ابزار کار را ازجمله موارد کمّی و شاخص هایی نظیر عمرساختمان ، مصالح ، برخورداری از زیر ساختها ، شیوۀ و الگوی ساخت ، عناصر ساختمان مثل دیوارو ستون و...، طبقات ، الگوی معماری ، عرصه بندی فضاها ، کارکرد وعملکرد فضاها ،عناصر وویژگی عناصرمعماری مثل تنور واتاق و انبارو....،را از جمله موارد کیفی درنظر گرفته و بررسی هی خودرا انجام داده است .
۲_ خانم ریحانه دابویی مشک آبادی در پایان نامه کارشناسی ارشد خود که درخصوص جغرافیا و برنامه ریزی با عنوان نقش عوامل مؤثّر در تغییر مسکن روستایی در دهستان لاریم شهرستان جویبار استان مازندران زیر نظر دکتر شهره تاج و مشاوره دکتر بیژن رحمانی در سال ۷۸۳۱ تهیه و با شمارۀ ۸۳۲۲۴/۱۵ در کتابخانه ملّی نمایه شده است مینویسد : نقشهای عملکردی خانه ها یکی دیگر از عوامل سکونت گزینی است که جغرافیای سکونت گاهها براساس آن شکل میگیرند .ص۱۴ درادامه پلان خانه ای در روستا رابه شکل شماتیک نشان میدهد.
ازفضاها به عنوان عملکردها یاد میکند وعملکردهایی نظیر مراسم،انبار، جلسه ، کار وسپس زندگی رادراین راستا معرّفی میکند.ص۲۴و۳۴ ونتیجه میگیرد که عواملی مثل سیاست ، اقتصاد ، حیات، تکنولوژی و عوامل کالبدی ومحیطی بر تغییر وشکل گیری مجدد خانه ها تأثیر دارد.ص۶۴ درپایان به این نتیجه میرسد که مؤلّفه هایی نظیر انقلاب ، جنگ ، تورم، جاده ، صنعت، وام های مسکن، مصالح جدید ، الگوهای شهری و مهاجرت وطرح های بنیاد مسکن باعث شده تا روستا دگون شود .ص۴۲۱
۳_ خانم ناهید گلی در پایان نامه کارشناسی ارشد خود که درخصوص جغرافیا و برنامه ریزی با عنوان عوامل مؤثّر بر تحوّلات فرم و کارکرد مسکن های روستایی دهستان تبادکان از استان خراسان رضوی شهرستان مشهد ب خش مرکزی زیر نظر دکتر شهره تاج و مشاوره دکتر بیژن رحمانی در سال ۷۸۳۱ تهیه و با شمارۀ ۵۸۲۰۴/۱۵ در کتابخانه ملّی نمایه شده است مینویسد : درآمد خانوار به طور متوّسط سرانه سالیانه دوونیممیلیونتومان یعنی نفری ماهیانه حدود ۰۰۲ هزار تومان دارد به عبارتی یک خانوادۀ ده نفره ماهیانه دومیلیون تومان دارندسال ۵۸۳۱. ص۶۵۲ و بااین پیش زمینه که "کارآیی های اقتصادی سبب ایجاد سطح زندگی برای اهالی میگردد" ص۸۸۱مبحث اقتصادی را به تفصیل بررسی میکند.
در نهایت عوامل مختلفی نظیر تکنولوژی ، افزایش جمعیت، طرح های عمرانی ، الگوی شهری ،ارتباطات ، بهبود معیشت را به عنوان دگرگون کنندۀ خانه روستایی بیان میکنند. ص۴۷۳ سپس پیامدهای منفی این تحوّلات را در ناسازگاری محیطی ، نفی مصالح بومی ، ناسازگاری اجتماعی ، ضررهای اقتصادی جستجو میکند.ص۹۷۳ سپس موضوعات زیبا شناختی ، تهدیر منابع و نظیر آنرا به عنوان نتایج خسارت بار بیان میکند.ص۵۸۳
نگاهی گذرا به تاریخچه روستا : در واقع رحمتآباد ازتوابع زاویه تحتپوشش شهرستان زرندیه ساوۀاستان مرکزی است که مأمونیهوزاویه همواره رقیب هم بوده اند وحشمت نظام یکی از آزادیخواهان صدر مشروطه که در واقعهٴ به توپ بستن مجلس بدست محمدعلی شاه اسیر گردید سر سلسله زرند و "مجد لشکر" سرسلسله زاویه بوده و پیشه بیشتر مردم این شهر هادر گذشته کشاورزی و دامداری بوده است.
اما امروزه با وجود شهرکهای صنعتی در پیرامون این شهر دیگر کشاورزی مثل گذشته در این شهر رونق ندارد..و به گفته افراد مطّلع منطقه - مثل ناصر وداوود و داریوش خان بیات وتأئید حاج محمدتقی شاکر - درزمان رضاشاه پهلوی یکی ازخانهای منطقه زرندیه بنام نوراله خان خرّمشاهی مشهور به "مجدلشکر" پسرحاجباباخان که دراواخر سلسله صفوی ۸۵۱۱ قمری نزدیک به سیصد سال قبل حاکم زرند بوده توسّط شاه،مأموردستگیری شیخ خزعل ،خان بزرگ عرب خوزستان می شود و در بازگشت یک هفته ای درمأمونیه اتراق وپس از امان خواهی برای وی اورا تسلیم رضاخان می کنند.تسلیم شیخ به دولت مرکزی بر اساس این تفاهم صورت گرفت که رضاخان متعهد شود که هیچ گونه آسیبی به شیخ نرساند. از این رو شیخ به دلخواه خود به تهران آمد.
گزارش نمرهٴ ۸۰۹۱، بایگانی اسناد وزارت امور خارجه شیخ خزعل با لباس و علائم قاجاری حدود ۰۰۲ خانوار از عشایر استان مرکزی نیز در قالب "ایل کله کوهی" در منطقه ساوه حضور دارند که حدود سه قرن پیش به عنوان شتربانان سلطنتی ،از استان فارس به اطراف مراتع قم و ساوه کوچ کردند. قشلاق اهالی این ایل ، منطقه مسیله قم و اطراف دریاچه حوض سلطان در مراتع دیرمره و ارزاب است و برای ییلاق نیز این مردمان به اطراف زرند ساوه و خشکرود حرکت می کنند.
اعضای این ایل به زبان شیرین فارسی با لهجه شیرازی تکلم می کنند و حفظ آرایه های زبانی و زندگی دامپروری آنان یکی از ویژگیهای ایل کله کوهی است. طبق سنددیگری کله کوه از کوههای ناحیه کرمانشاهان است و از ارتفاعات جبال پیشکوه بشمار می رود. - از جغرافیای غرب ایران ﺹ 26 و . - 29 که این طائفه از علی اللهیان در کوههای شمال تهران با قدهای بلند ودستهای درازمشهورند .
رحمت آباددرآئینه تصاویر: درآنزمان پرآشوبخانهها عمدتاً دارای اندرونی و بیرونی و بخش سکونت و بخش ضیافت و بخش معیشت بوده اند هرچند آثارچندانی از این خانه ها به جای نمانده امّا با بررسی باقیمانده های دیوارها و خرابه ها کمی می توانبه الگوی معماری آندوره پی برد. به یاددارم حدود سیسال قبل ۳۶۳۱که برای مطالعات میدانی درس روستابا همکلاسیهایم به این منطقه آمدیم باروستایی خاکی و خشتی وگلی مواجه شدیم و چندشبی برای برداشت و جمع آوری اطّلاعات درآنجا سپری کردیم وبا استقبال مردم روبرو شدیم.هنوز قنات روستا دایر بود البته کم آب ولی باریکه آبی داشت شایددرآنزمان یکی ودوخانه کمی نوونواربود ولی بقیه همان خانه های بسیار معمولی و گلی بودند.
نمونه ای از خانه های خشتی وگلی درمقایسه آن با ساختمانهای نو وجدید درتصاویرزیردیده میشود. - تصاویرمربوط به یکمشعبانالمعظم۵۳۴۱ - منظور از انعکاس تصاویر مقایسه همزمان موضوعات گوناگون از عناصر برجامانده از بافت است که هرکدام به نوعی در شکل گیری سیمای روستاسهیم هستند . نیازها و خواسته های اهالی چیزی نیست که سندوار در جایی ثبت شده باشد بلکه درو دیوار فریاد میزنند که انسانها ما ساخته شمائیم چه ازگلو خشت چه ازسنگ و رنگ ! اکنون ما میخواهیم روستایی باشیم ولی برخوردار ، روستایی باشیم ولی دارا ، روستایی باشیم ولی مولّد ، روستایی باشیم ولی خلاّق و روستایی باشیم و همچنان روستایی !
