بخشی از مقاله
چکیده
شهرها به عنوان محیطهایی که باید بستر کیفیت مطلوب برای زندگی انسانها باشند، در برآورده کردن نیازهای ساکنان خود و تأثیرگذاری مثبت در کیفیت زندگی آنان دچار مشکل هستند. گسترش شهرنشینی و مشکلات ناشی از آن موجب شده تا امروزه مدیریت شهری با چالشهای فراوانی در زمینه تراکم جمعیت، کمبود مسکن، آلودگی و تخریب محیط زیست، تعارضهای اجتماعی و تسهیلات زیرساختی و ... روبرو باشد. در این خصوص شهر سالم به عنوان یکی از رویکردهای غالب در مطالعات شهری و روستایی وحتی در مقیاس ملی مطرح و از مهمترین اهداف سیاستهای عمومی در هر جامعه است و امروزه برنامهریزان شهری و منطقهای در پی آنند تا محیط شهری را با سلامت فیزیکی و روحی شهرنشینان پیوند دهند.
شهر سالم ضمن ایجاد مشارکت مردمی در توسعه پایدار شهرها نقش مهمی ایفا میکند. هدف برنامه شهرسالم بهبود وضعیت بهداشت و محیط زیست به وسیله بالابردن آگاهی و جلب مشارکت مردم است. هدف این پژوهش بررسی شهر بابل بر اساس معیارهای شهر سالم میباشد. ابتدا با استفاده از مطالعات کتابخانهای، شاخصهای شهر سالم استخراج سپس پرسشنامه میان ساکنین شهر بابل توزیع شد. بر مبنای دادههای جمعآوری شده در مراحل مختلف این پژوهش و به خصوص با توجه به اطلاعات حاصل از تجزیه و تحلیل پرسشنامهها و بررسی وضعیت شاخصهای زیستمحیطی، اجتماعی و جمعیتی، اقتصادی، فرهنگی نشان داده شده است شهر بابل از نظر شهر سالم با شرایط مطلوب فاصله دارد.
کلمات کلیدی: شهرسالم، بابل، کیفیت زندگی، سلامت، مشارکت اجتماعی؛
مقدمه
طی چند دهه اخیر، جهان به سرعت به شهرنشینی روی آورده است، به طوریکه درصد شهرنشینی برای سال2020، تا57 درصد برآورد شده است و شهرها این محیط زیست ساخته دست بشر،محل زندگی بیشتر جمعی جهان خواهند شد” فرهادی،. - 1389 رشد سریع جمعیت شهرها، به همان نسبت مصرف منابع در آنها و انتشار آلودگی از آنها را افزایش داده و نه تنها تعادل اقتصادی و اجتماعی درون شهرها را به هم زده است بلکه موجب عدم تعادل اکولوژیک منطقهای که در آن قرار گرفتهاند نیز شده است و عرصههای طبیعی را روزبهروز بیشتر بر ساکنان آن تنگ کرده است. شهرها هویت خود را از دست دادهاند، شهروندان هیچ احساس تعلقی نسبت به شهرها ندارند.
محیطزیست و محلهای مورد نیاز شهروندان تخریب میشود، شهرها مناظر زشت و ناسازگار دارند، فضاهای شهری شلوغ و پر سر وصدا و آلوده است و هزاران مشکل و معضلی که در اثر رشد شهرنشینی در شهرها پدید آمده است و این معضلات به نوعی سلامت شهروندان را تحت تأثیر قرارداده است و شهروندان چه از لحاظ جسمی و چه از لحاظ روحی دچار مشکل شدهاند و شهرها به عنوان محیطهایی که باید بسترکیفیت مطلوب برای زندگی انسانها باشند،در برآوردهکردن نیازهای ساکنان خود و تأثیرگذاری مثبت در کیفیت زندگی آنان دچار مشکل هستند، لوکوبوزیه در ین باره میگوید:شهرها ابزار کارند اما دیگر چنین وظیفهای×را×نمیتوانند×برآورند و تأثیر خود را از دست دادهاند - یغفوری، رفیعیان و رازدشت،. - 2 :13.
برنامهریزی شهری سالم به معنی برنامهریزی برای مردم است. این نوع از برنامهریزی شهر را به عنوان ایدهای فراتر از ساختمانها، خیابانها و فضاهای باز ترویج میدهد. براین اساس شهر یک سازواره زنده در حال تنفس و موجودی است که سلامتی-اش، کاملا با سلامتی شهروندان×گره خورده است - بارتون، . - 1389 موضوع شهر سالم سالهاست که در جهان مطرح شده است و در دنیا طرحهای زیادی در این راستا انجام شده است. پروژه شهر سالم میتواند کلیدی برای حل مشکلات شهری تلقی شود زیرا که رو به سوی توسعه سالمسازی شهری دارد. پروژه شهر سالم یکی ازاین رهیافتها برای رسیدن به این مهم، هم درسطح جهانی و هم 89 لذا به موازات رشد شهرها و پیامدهای ناگوار برخاسته از آن، مقوله سلامت شهری نیز به یکی از مهمترین مقوله های برنامهریزی و مدیریت شهری تبدیل شده است در سطح منطقهای است.
جنبش شهرهای سالم یک خلاقیت و ابتکار در ارتقاء سلامت و بهداشت، برنامهریزی شهری، حفظ اکوسیستم شهری و حرکت به سوی تمرکز زدایی از بخشهای حکومتی و دولتی به سوی فعالیت×بین بخشی و مشارکت اجتماعی به شمار میرود - Leeuw,2009: 1 - ؟ شهر سالم مفهومی امروزی و غربی نیست بلکه پدیدهای آشنا و مسبوق به سوابق درخشانی در شهرسازی و برنامهریزی شهری است. شهرهای سابق نمونههای خوبی برای شهر سالم بودند زیرا ارتباط معنوی و منطقی متقابلی با محیط اطراف خود داشتند. بافت شهری متناسب و محصور در باغها و فضاهای سبز در مختصات این شهرهای سالم بودند. از ترافیک و صدا این دو نوع مهاجم روح و ذهن آدمی اثری نبود.
فضای سبز در این بافتهای سنتی نفوذ داشته و به تمام واحدهای مسکونی سرایت میکرد. اگر عناصر و اجزا معماری و شهرسازی را احیا کرد میتوان به شهر سالم دست یافت. برای سالمسازی شهر و ایجاد شهر سالم، یک ایدئولوژی برای شهر سالم باید داشت و ایدئولوژی برنامهریزی کردن و مهمتر از آن اعتقاد به اجرای دقیق برنامهریزی است. طرح شهر سالم باید عمل متناسب با الگوهای رفتاری مردم طراحی شود - عطارها،. - 631 : 1380 فکر شهر سالم و شهروندان سلامت، متناسب با موقعیت و ویژگیهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و اقلیمی مناطق گوناگون تحقق مییابد.گرچه تبادل تجربهها و اندیشهها در سطح جهانی نیز نقش مهمی ایفا میکند، نمیتوان در شیوه و الگوی واحد از روشهای یکسان استفاده کرد.
هر یک از شهرهای جهان ویژگیهای خاص خود را دارند و شهر و شهروندان آن نیز از نظر ترکیببندی اجتماعی، اقتصادی،ساختار اجتماعی، فرهنگی و نیز میزان فعالیتها، تواناییها و ظرفیتها از یکدیگر متفاوت هستند. همچنین با توجه به فقدان شاخصها و استانداردهای لازم برای شناخت توسعه اجتماعی در کشور ما - آزاد ارمکی و همکاران، - 8 :1391 اهمیت پرداختن به رابطه میان شهر و سلامت اجتماعی را پررنگتر میکند. در این زمینه یکی از محورهای اجرایی درست فکر شهر سالم، شناخت تواناییها و ظرفیتهای گوناگون مردمی و امکانات و نهادهای دولتی و غیردولتی هر منطقه و هماهنگ کردن این ظرفیتها و امکانات برای تحقق اهداف شهر سالم است. برای دستیابی به توسعه متوازن و پایدار شهرها و حفظ سلامت شهروندان به بازنگری و و رعایت یکسری اصول و استانداردهایی نیاز است تا شهر و محیط زندگی برای زندگی و فعالیت مناسب و مهیا باشد.
برای ایجاد شهری مناسب و سالم باید به تمام جنبههای زندگی ساکنان توجه گردد و تحقق شهرهای سالم نیازمند همکاری متخصصین و صاحبنظران علوم مختلف است تا با همفکری و مشورت بتوانند به تحقق آن کمک کنند و در این میان نباید نقش حیاتی برنامهریزان شهری را فراموش کرد. در واقع آنان نقش مهمی در تأمین محیط مناسب شهرها برای ساکنان دارند و میتوان گفت برنامهریز شهری حافظ و تأمینکننده منافع عموم شهروندان است. بنابراین با توجه به اهیت مقوله، در پژوهش حاضر به بررسی مولفههای شهر سالم در شهر بابل پرداخته شده است. در این مقاله قصد بر آن است که الگویی برای شهر سالم ارائه و راهکارهایی را برای آن مطرح نماید.
پیشینه تحقیق
اندیشه شهر سالم در ایران، برای اولین بار در نوامبر 1990 ، در کنفرانس سازمان بهداشت جهانی، در منطقه مدیترانه شرقی مطرح شد . در این کنفرانس، بر استفاده از تجربه های مناطق اروپا در کشورهای منطقه تأکید شد و سه شهر لاهور1 و اسکندریه 2 و تهران به صورت موردی انتخاب شدند. در همین راستا، در آذرماه 1370 ، شهرداری تهران با همکاری وزرات بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، نخستین سمپوزیوم شهر سالم را با حضور کارشناسان و صاحب نظران و مسئولان سازمان ها و دستگاه های اجرایی کشور، در تهران، برگزار کرد - طبیبیان، . - 1376 از دستاوردهای مهم این سمپوزیوم، میتوان به اجرای پروژه شهر سالم، به صورت پایلوت، در محله سیزده آبان تهران اشاره کرد.
پس از آن وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی دامنه فعالیت را در این زمینه، در سطح کشور گسترش داد و در بسیاری از شهرها فعالیت های مطالعاتی یا اجرایی آغاز شد. حال، بعد از گذشت چند دهه، با وجود تلاش محققان و سازمان های تحقیقاتی در خصوص تعریف و شرح مفهوم شهر سالم، عملیاتی کردن مفهوم آن و ارزیابی اینکه چه شهری سالم است یا در برابر سایر شهرها در چه سطحی از سلامت قرار دارد، امری پیچیده و مبهم باقی مانده است. در خصوص سوابق پژوهش نیز مطالعاتی صورت گرفته است که در زیر به برخی از آ نها اشاره می شود:در سال 2009 کربورن3در مقالهای تحت عنوان به سوی شهر سالم به این موضوع پرداخته است.
دهل و سانچز در سال 1999در مقالهای با عنوان شهر سالم و فرایند برنامهریزی شهری به بررسی ارتباط بین سلامتی و برنامهریزی شهری پرداختند. مصطفی قدمی و همکاران - - 1389 در پژوهشی با عنوان بررسی تطبیقی شاخصهای شهر سالم در مقیاس ملی و جهانی به بررسی وضعیت جمعیتی و اجتماعی نقاط شهری ایران و مقایسه آن با میانگین سطح کشورهای پیشرفته، در چارچوب رویکرد شهر سالم پرداختند. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که نقاط شهری کشورمان، در برخی شاخصهای جمعیتی و بهداشت فردی و اجتماعی، در
