بخشی از مقاله
چکیده
به عقیده علامه - ره - یکی از عوامل پیدایش نقل به معناي بیضابطه اجتهاد و بدفهمی راویان است. ایشان در مواردي که این پدیده باعث اختلاف بین روایات شده در صورت عدم امکان ترجیح بین روایات به جمع بین آن ها یا بیان وجه مشترکشان میپردازد. و هرگاه نقل به معنا منجر به تحریف روایات گردد با دقتی کمنظیر، تحریفها را بیان و رد میکند. علامه طباطبایی - ره - در المیزان با معیار قرآن، روایات، عقل و تاریخ به نقد و بررسی پدیده نقل به معنا در روایات پرداختهاند.
کلیدواژه : آسیب شناسی، اختلاف قرائات، علامه طباطبایی - ره - ، تفسیر المیزان.
مقدمه
دانش تفسیر و روایات تفسیري پیشینهاي قریب به نزول وحی دارند. روایات تفسیري همچون سایر روایات، در گذر زمان دستخوش تغییراتی شدهاند؛ برخی از این تغییرات ناشی از پدیده نقل به معنا می باشد.در پژوهش هاي اخیر نیز محققان به اصل مساًله نقل به معنا در روایات پرداخته اند؛ مانند کتابهاي »حدیث پژوهی1« و »آسیب شناخت حدیث2« همچنین مقالات آقایان معارف و دلبري.3 اما به طور خاص شیوه مواجهه علامه طباطبایی - ره - با پدیده نقل به معنا بازنگري نشده است.مفسران در مواجهه با پدیده نقل به معنا در روایات تفسیري یکسان عمل نکردهاند؛ در این میان شخصیت والاي علامه طباطبایی - ره - و جایگاه رفیع تفسیر المیزان، کمنظیر است.
مبالغهآمیز نخواهد بود اگر بگوییم بحث روایی المیزان، دائرة المعارفی منحصر به فرد از روایات تفسیري فریقین همراه با نقادي آنهاست. روش تفسیري علامه - ره - و نقادي دقیق و منصفانه ایشان در برابر روایات تفسیري که به مدد آشنایی کامل ایشان با قرآن کریم و مبانی روایی، فلسفی و کلامی محقق شده است، آراء ایشان را به معیاري براي مواجهه با پدیده نقل به معنا در روایات و سنجش روایات سره از ناسره تبدیل کرده است.به همین جهت آشنایی با شیوهي علامه - ره - در مواجهه با پدیده نقل به معنا اهمیت زیادي دارد زیرا میتواند به عنوان الگویی براي سایر مفسران و محققان مطرح شود و آنان را در رسیدن به فهم صحیحتر از آیات قرآن مجید، مدد رساند.
در این پژوهش سعی گردیده پس از اشاره به آراء علامه - ره - درباره نقل به معناي ناصحیح، شیوه مواجهه ایشان با پدیده نقل به معنا بیان و در ضمن مقایسه اي هر چند مختصر بین تفاسیر روایی: مثل تفسیر طبري، تفسیر ابن کثیر و تفاسیراجتهادي: مانند تفسیر کبیر، تفسیر المنار از اهل سنت و تفاسیر روض الجنان ، مجمع البیان و نمونه از شیعه انجام شود»نقل به معنا« در اصطلاح به معنی نقل محتواي یک خبر، بدون اصرار بر واژهها و تعابیر آن است - .4 مسعودي، 1389، ص - 113این اصطلاح در مقابل نقل به الفاظ قرار دارد که در آن راوي، حدیث را همانگونه که به او رسیده، بدون هیچگونه تغییر لفظی نقل میکند.
نقل به معنا در روایات، یکی از پدیدههاي انکارناپذیر تاریخ حدیث به شمار میرود. طبق اقوال رسیده از پیامبر اکرم - ص - علاوه بر تأیید و تشویق مسلمانان از سوي حضرت براي کتابت و نقل به لفظ روایات - رك: متقی هندي، 1409ق، ج 10، ص229؛ کلینی، 1365، ج 1، ص - 403 نقل به معنا نیز جایز بوده است. - رك: متقی هندي، همان، ج 10، ص - 230 هر چند از دیرباز بین صحابه درباره جواز نقل به معنا اختلاف وجود داشته - شانه چی،1382 ص - 152 اما اغلب آنها حدیث را از روي نوشته نمیخواندند و به ذهن میسپردند، بدیهی است روایت را نقل به معنا میکردند. - رك: مامقانی، مقباس الهدایه، ج 3،ص - 253
این اختلاف نظر در گذر زمان ادامه یافت ؛ برخی نقل به معنا را مطلقاً منع می کردند، بعضی فقط نقل به معناي مترادف را مجاز می شمردند، عدهاي آن را در طبقه صحابه جایز می دانستند و....1 رأي صحیح و مشهور میان امامیه جواز نقل به معنا می باشد به شرط آنکه معناي حدیث به طور کامل رسانده شود و نقل به معنا موجب سقوط روایت از حجیت نگردد. - عاملی،1406 ق، ص - 212 بنابراین نقل به معنا بدون تحقق شرط مذکور جایز و صحیح نمی باشد.ما در ادامه این نوشتار ابتدا به منشاء نقل به معناي ناصحیح و پیامدهاي آن در کلام علامه - ره - می پردازیم سپس شیوه مواجهه ایشان با پدیده نقل به معنا را بیان می کنیم.
-1 منشاء نقل به معناي ناصحیح و پیامدهاي آن
در طول تاریخ دلایل مختلف و متعددي باعث پیدایش و گسترش نقل به معناي بی ضابطه در روایات شده است.علامه - ره - درباره منشاء شیوع بی رویه نقل به معنا می گوید: »در صدر اسلام مقام خلافت از ثبت حدیث و کتابت آن شدیداً مانع بود. هر جا ورقه و لوحی که حدیثی در آن نوشته شده بود به دست میآورد توقیف کرده، میسوزانید و این قدغن تا آخر قرن اول هجري یعنی تقریباً نود سال ادامه داشت. این رویه راه نقل به معنا را بیش از حد ضرورت به روي روات و محدثین باز کرد. - طباطبایی، 1372، ص 149؛ طباطبایی، 1417ق، ج 14، ص - 207البته موضع شیعه از آغاز همواره جواز نگارش حدیث بود.2 لذا این مشکل در روایات شیعی کمتر دیده میشد.اگر در نقل به معنا شرط فوق - رسیدن معناي حدیث به طور کامل و عدم سقوط روایت از حجیت - محقق نشود؛ نقل به معناي ناصحیح انجام شده است.علامه طباطبایی - ره - یکی از عوامل پیدایش نقل به معناي ناصحیح را اجتهاد و بدفهمی راویان می داند.
