بخشی از مقاله
چکیده
عدالت ترمیمی، شیوه جدیدی در عدالت کیفری است که بر خلاف شیوه های سنتی، همچون عدالت سزادهنده و عدالت بازپروری، تلاش میکند مسائل ناشی از ارتکاب جرم را با مشارکت فعال بزهدیده و جامعه محلی و نیز بزهکار، از طریق مذاکره و ترمیم خسارات و ایجاد صلح و آشتی حل و فصل نماید.
با ایجاد شوراهای حل اختلاف به موجب ماده ۹۸۱ قانون برنامه سوم توسعه، اصلاح ذات البین و سعی در ایجاد صلح و سازش بین طرفین دعوی، یکی از وظایف شوراهای حل اختلاف قرار داده شده است. لذا یکی از برنامههای مهم این نهاد ایجاد صلح و آشتی و دوستی بین طرفین اختلاف از طریق ترمیم و جبران خسارتهای وارد شده است. این مقاله ضمن بررسی جایگاه نهاد شورای حل اختلاف در ایجاد صلح و سازش بین طرفین و ویژگیهای آن، به امکان تطبیق عدالت ترمیمی بر آن میپردازد.
طرح مسأله:
مسائل و مشکلات ناشی از عدالت کیفری کلاسیک - عدالت مبتنی بر سزادهی و بازپروری - از جمله عدم توجه کافی به حقوق و جایگاه بزهدیدگان و اجتماع و به طور کلی انتقادها و ایرادهای وارد بر آن، زمینهساز ظهور عدالت ترمیمی و استفاده از برنامه ها و روشهای اجرای آن در بسیاری از کشورهای جهان گردید. عدالت ترمیمی، شیوه نوین عدالت کیفری است که بر پایه ترمیم و جبران قرار دارد.
طرفداران عدالت ترمیمی معتقدند ارتکاب بزه در درجه اول به بزه دیده آسیب میرساند و آنچه در درجه اول اهمیت قرار دارد، جبران خسارتهای مادی، معنوی، روانی و عاطفی وارد شده بر او است. از طرف دیگر، این دیدگاه اعتقاد دارد حل و فصل اختلافهای ناشی از ارتکاب بزه و آشتی بین طرفهای ذینفع نه به وسیله قدرت حاکم و دولت بلکه به وسیله جامعه محلی و با حضور فعال بزهدیده و بزهکار در چارچوب میانجیگری، مذاکره، مصالحه، نشست و... که ساز و کارهای مختلف عدالت ترمیمی محسوب میشوند باید صورت پذیرد
اندیشه عدالت ترمیمی به دنبال آن است کهاز یک سو، از فرایند کیفری قضایی رسمیِ پیچیده و پرهزینه اجتناب نماید و از سوی دیگر، جامعه مدنی که بزهکار و بزهدیده از اعضای آن محسوب میشوند را در امر حل و فصل اختلافات ناشی از جرم مشارکت دهد.
به عبارت دیگر، هدف آن انتقال عدالت به میان و نزدیک مردم به منظور دستیابی هرچه سریعتر به راه حل اختلاف کیفری و ترمیم و رفع بحران و اختلال ناشی از ارتکاب جرم در محل، گروه، خانواده و ... است. بدینترتیب، در این دیدگاهتوانمی نوعی بازگشت به عدالت کیفریِ دوران اولیه تحول و تطور انسانی را ملاحظه کرد که در آن بزهدیده و بستگان او و بزهکار و نزدیکان او با مداخله جامعه محلی، قبیله یا خانوادههای ذینفع، سعی در ترمیم و رفع آثار زیانبار بزه و خصومت و تنش ناشی از ارتکاب جرم میکردند
با نگاهی به الگوها و اهداف عدالت ترمیمی، استنباط میشود که این الگو میتواند در حقوق ایران نیز دارای کاربرد باشد. زیرا بر اساس آموزههای دین مبین اسلام نیز، بزهدیده و جبران خسارتهای وارد شده به او هدف اصلی بوده و در درجه اول اهمیت قرار دارد.
یکی از برنامههای مهم اسلام در برخورد با اختلافات و منازعات بین مردم، اصلاح ذاتالبین و برقراری صلح و سازش بین آنهاست. اهمیت و منزلت این امر به کرات مورد تأکید قرار گرفته و آیات و روایات زیادی بر فضیلت تلاش در جهت حل اختلاف بین مردم دلالت دارد که این امر نشان از اهتمام دین مقدس اسلام به این برنامه مهم است. با ایجاد شوراهای حل اختلاف به موجب ماده ۹۸۱ قانون برنامه سوم توسعه، اصلاح ذات البین و سعی در ایجاد صلح و سازش بین طرفین دعوی، یکی از وظایف شوراهای حل اختلاف قرار داده شده است. لذا یکی از برنامههای مهم این نهاد ایجاد صلح و آشتی و دوستی بین طرفین اختلاف از طریق ترمیم و جبران خسارتهای وارد شده است.
در مقاله حاضر، ابتدا به اختصار مطالبی درباره الگوی عدالت ترمیمی بیان و سپس اشارهای به برخی آیات و روایات مربوط به اصلاح ذاتالبین خواهد شد و در نهایت به بررسی جایگاه نهاد شورای حل اختلاف در ایجاد صلح و سازش بین طرفین و امکان تطبیق عدالت ترمیمی بر آن پرداخته خواهد شد.
عدالت ترمیمی، عناصر و ویژگیهای آن
ارائه تعریفی از عدالت ترمیمی کار سادهای نیست و تاکنون نیز تعریف جامعی از آن ارائه نشده است. تونی مارشال۱، عدالت ترمیمی را »فرایندی« میداند که »طی آن، طرفهایی که به نوعی در یک جرم خاص حق و سهم دارند دور هم جمع میشوند تا درباره نحوه برخورد و رفتار با عواقب جرم ارتکابی و استلزامات آن برای آینده به صورت جمعی تصمیم بگیرند« یا به عبارت دیگر، »عدالت ترمیمی یک رویکرد مبتنی بر حل و فصل نسبت به جرم است که خود طرفهای ذینفع و به طور کلی جامعه - جامعه محلی و در موارد جرایم شدید، جامعه در سطح کلان - را در یک رابطه فعال با نهادهای قانونی - پلیسی قضایی - مرتبط و درگیر میکند
.« بدینترتیب، در تعریف مارشال داوطلبانه بودن شرکت در فرایند مذاکره و تصمیمگیری مشترک با مداخله یا نظارت مقامهای رسمی یا میانجی یا شخص بیطرفی که تسهیلکننده یا پیشبرنده گردهمایی طرفین و جریان مذاکره و دستیابی به راه حل محسوب میشود، یافتن پاسخ اجماعی ترمیمی به جرم و آثار آن و نیز پرداختن به علل ارتکاب جرم و کمک به بزهکار در اجرای تعهداتش نسبت به بزهدیده و جامعه محلی، ویژگیهای اصلی عدالت ترمیمی میباشند
از نظر طرفداران این دیدگاه، طرفهای عدالت ترمیمی عبارتند از بزهدیده، بزهکار و جامعه محلی. عدالت ترمیمی ارتکاب بزه را نقض قوانین و مقررات رسمی و مخالفت با دولت نمیپندارد بلکه آن را به عنوان یک اختلاف و تعارض در روابط اشخاص قلمداد میکند
عدالت ترمیمی اهداف متعددی را در حوزههای مختلف دنبال میکند. اما اصلیترین اهداف آن، شامل مواردی می شود که در جریان آن، بزهدیده، جامعه و بزهکار در جریان یک نقشآفرینی خلاق و کارآمد در کنار هم قرار گیرند، به نحوی که در نتیجه آن:
الف - موقعیت و جایگاه بزهدیدگان، بهوسیله نقشآفرینی فعال در فرآیند عدالت کیفری و در جامعه تقویت شود و به نیازها و دل نگرانیهای بزهدیده، از جمله نیازهای مادی و معنوی و اجتماعی وی توجه شود و تا حد امکان خسارات و لطمات، ترمیم، بازسازی و جبران شوند.
ب - بزهکاران در خلال فرآیند عدالت ترمیمی، از آثار واقعی و انسانی و اجتماعی عمل خویش بر بزهدیده و جامعه و وابستگان بزهدیده آگاه شده و بهطور فعال و آگاهانه مسئولیتهای ناشی از عمل مجرمانه خویش را قبول نمایند.
ج - در خلال عدالت ترمیمی پویا، در آینده از احتمال تکرار جرم بزهکاران و از احتمال بزهدیدگی مجدد بزهدیدگان، کاسته شده و هردو گروه به عنوان یک عضو فعال و مولد به صحنه اجتماع برگردند.
د - ترغیب اعضای جامعه برای اینکه گرد هم آمده و در جریان یک روش مسالمتآمیز به حل تعارضات بین خود بپردازند؛ بزهدیدگان به وضعیت ماقبل بزه دیدگی باز گردند؛ بزهکاران نیز به آشتی و مصالحه با بزهدیده و جامعه برسند و روند اصلاح بزهکار تسریع شده و در آینده، از تکرار جرم جلوگیری شود.
ه - از هزینههای تصاعدی اعمال کیفری و اشباع پروندههای کیفری و اشباع زندانها و اتلاف وقت هزینهها و اتلاف نیروی انسانی در جامعه کاسته شود
