بخشی از مقاله
چکیده
وجود حجم عظیمی از منابع آب و خاک بسیار شور1 به همراه ذخایر عظیم ژنتیکی از گیاهان متحمل در کشور، استفاده پایدار از این منابع را اجتناب ناپذیر کرده است. با توجه به اینکه اغلب گیاهان زراعی به شوری حساس میباشند و رشد آنها در غلظتهای بسیار پایینی از نمک محدود میگردد، معرفی سیستمهای نوینی از کشاورزی جهت استفاده پایدار از این منابع ضروری میباشد. شورورزی یک فناوری اقتصادی بهرهبرداری از منابع آب و خاک شور غیر قابل استفاده در کشاورزی رایج با تاکید بر جنبههای زیست محیطی است.
در این روش، تولیدصرفاً در اکوسیستمهای شور و با استفاده از پتانسیل برخی گیاهان خاص، و آبزیانی مانند ماهی، میگو و انواع جلبکها انجام میگیرد. درواقع در این سیستمها نگرش تلفیقی مورد نظر میباشد به نحوی که ضمن توجه به تولید اقتصادی و بهرهبرداری پایدار از منابع آب و خاک شور، حفظ تنوع زیستی و جنبه های زیست محیطی آن مورد تاکید قرار گرفته و در بلند مدتبه ارتقاء پایدار امنیت غذایی در نواحی مبتلا به شوری کمک نماید. مهمترین بخش اصلی این سیستمها، استفاده از گیاهان شورزی میباشد.
بخش دیگری از این سیستمها، پرورش همزمان آبزیان مفیدی مانند ماهی و میگو و گونههای مختلف علفهای دریایی و جلبکها میباشند که میتوانند به عنوان منابعی ارزشمند جهت تولید پروتئین، استفاده در صنعت داروسازی، تولید کودهای زیستی و حتی علوفه مورد توجه قرار گیرند. بطورکلی این سیستمها زمانی میتوانند در دراز مدت پایدار بوده و از صرفه اقتصادی قابل قبولی برخوردار باشند که با تلفیق بخشهای مختلف آن، به صورت واحدهای کشت و صنعتی مدیریت گردند. بر اساس تجربیات موجود در ایران و جهان، مرکز ملی تحقیقات شوری برنامه توسعه شورورزی را از بعد تحقیقاتی و ترویجی ارائه نموده و در برخی بخشها در دست اجرا دارد که در این مقاله معرفی میگردد.
مقدمه
در حال حاضر منابع آب و خاک با درجات مختلف شوری در بخش کشاورزی بهره برداری می شوند. ایران با داشتن 6/8 میلیون هکتاراراضی شور از کل اراضی تحت کشت گیاهان زراعی و باغی - - 8 از جمله مهمترین کشورهای تهدید شونده از نظر تنش شوری میباشند. دو دسته روش برای مدیریت استفاده از منابع آب و خاک شور به وسیله شرما و مینهاس - 14 - پیشنهاد شده است:
اول مدیریت یا مبارزه با شوری بدین معنی که شرایط خاک و آب را برای کشت گیاه مناسب کرد و دوم اینکه با انتخاب محصول متناسب با شرایط خاک و آب با شوری کنار آمد و زندگی کرد. هر چند روشهای دسته اول سودآوری بیشری دارند ولی نیازمند تکنولوژی و سرمایهگذاری هستند. حال آنکه روشهای دسته دوم از پایداری بیشتری برخوردارند.
شورورزی به معنی استفاده از پتانسیل محیطهای شور جزو روشهای دسته دوم محسوب شده و در نتیجه از پایداری بیشتری برخوردار است. اصرار بر تولید گیاهان زراعی و باغی مرسوم حتی در شرایط بسیار شور، با صرف هزینه و با اتکا به فناوریهای بعضاً نوینی مانند آبشیرینکن، آبشویی، زهکشی و ... امکانپذیر است. گندم، جو، چغندر قند، پنبه، نخیلات و پسته از مهمترین محصولات نیمه متحمل به شوری هستند که با کاهش عملکردی قابل قبول، در این شرایط کشت میشوند
ادامه این روند در آینده منجر به تخریب کیفیت منابع آب و خاک خواهد شد که تهدید کننده پایداری و تولید در این شرایط است. این در حالی است که شورورزی همین تهدیدها را به فرصت تبدیل کرده و از این پتانسیلها به صورتی پایدار بهرهبرداری مینماید. وجود حجم قابل توجهی از آب های سطحی و زیر زمینی شور - - 5، زه آبهای کشاورزی و منابع عظیم آب در نوار ساحلی کشور را می توان به عنوان فرصتی در راستای افزایش تولید بکار برد.
شورورزی روشی برای استفاده از منابع آب و خاک بسیار شور در تولید می باشد. معرفی سامانههای تولید محصولات کشاورزی با استفاده از منابع عظیم آب و خاک شور که امکان استفاده معمول از آنها در تولید گیاهان زراعی رایج وجود ندارد اجتنابناپذیر میباشد. استفاده از سیستمهای شورورزی در دنیا جهت استفاده پایدار از این منابع در تولید فراوردههای کشاورزی به عنوان یک راهبرد اساسی پذیرفته شده است.
شورورزی علمی، معطوف به دو اصل است: این نوع کشت با منابع آب و خاکی صورت می گیرد که تولید سایر محصولات رایج یا امکان پذیر نبوده و یا اقتصادی نیست و اصل دوم اقتصادی و پایدار بودن از لحاظ زیست محیطی میباشد - . - 89 از شورورزی میتوان به منظور افزایش تولید در بخشکشاورزی - خصوصاً تولید علوفه، دانه های روغنی، پروتئین گیاهی - ، آبزی پروری ، کنترل ریزگردها با بهبود پوشش گیاهی در مناطقی که استفاده از منابع آب باکیفیت مناسب امکان پذیر نیست و پتانسیل گیاهان شورزیست در ترسیب کربن استفاده اقتصادی نمود.
گیاهان شورزی وآبزیپروری در سیستمهای شورورزی
همانگونه که از تعریف فوق استنباط میشود استفاده از پتاسیل برخی گیاهان خاص و آبزی پروری، به عنوان ارکان اصلی این سیستمها مد نظر میباشد. هالوفیتها - گیاهان شورزی، شورزیستها و یا شورپسندها - گیاهانی هستند که بطور عمده در این سیستمها استفاده میگردند . - 3 - اگرچه در خانوادههای مختلف گیاهی، انواعی از گیاهان شورزی وجود دارد، با اینحال این گیاهان در ایران عمدتا متعلق به دو خانواده Chenopodiaceae و Poaceae میباشد . - 7 - طبق جدیدترین گزارشها، تعداد 365 گونه متعلق به 151 جنس و 44 خانواده در زیستگاههای شور ایران وجود دارند
باید توجه داشت که این تعداد هم شامل گونههایی است که در شوری بیشتر از 4 دسیزیمنس بر متر رشد مینمایند و هم شامل گونههای شورزی معروف می- باشند. تا کنون در مرکز ملی تحقیقات شوری بر روی گیاهان شورزی کوشیا، پانیکوم، روناس، کینوا و سالیکورنیا کار شده است. میزان عملکرد و حداکثر شوری که گیاه قادر است چرخه زندگی خود را کامل کند در جدول 1 گزارش شده است.
جدول -1 میزان عملکرد، حد تحمل به شوری و مصارف گونههای شورزی که تا کنون در مرکز ملی تحقیقات شوری کار شدهاند
در این سیستمها پرورش وتولیدانواع آبزیان مانند ماهیهای مناسب آبهای شور، میگو، علفهای دریایی، انواع جلبکها شامل میکروجلبکها و ماکروجلبکها و گونههای آرتمیا بیشتر مورد نظر میباشد . - 4 - آبزی پروری در این سیستمها، ضمن بهبود کارآمدی سیستم، میتواند نقش مهمی در افزایش بهره اقتصادی برای تولیدکننده به همراه داشته باشد. از طرف دیگر با توجه به اینکه پساب خروجی مزارع میگومعمولاً حاوی مقادیر زیادی از عناصر غذایی و موادآلی مورد نیاز گیاهان میباشد، در سیستمهای تلفیقی، پرورش گیاهان شورزی با استفاده از خروجی این مزارع مورد تاکید میباشد . - 11 - به نظر میرسد به استفاده تلفیقی از بخشهای مختلف سیستمهای شورورزی در ایران و حتی در بسیاری از مناطق دنیا کمتر توجه شده است.
اگرچه برای نمونه میتوان به »مزارع آب دریای اریتره« به عنوان یکی از قدیمیترین سیستمهای تلفیقی و کشت و صنعتی شورورزی اشاره نمود. با توجه به گستردگی نوار ساحلی در کشور به نظر میرسد این سیستم میتواند در گام اول به عنوان یک الگو جهت توسعه این صنعت در کشور مد نظر قرار گیرد.
برنامه راهبردی بهره برداری پایدار از منابع آب و خاک بسیار شور برای توسعه شورورزی همانگونه که اشاره شد وجود حجم عظیمی از منابع خاک و آب بسیار شور در کشور، امکان استفاده از آنها را در سیستم-های شورورزی اجتنابناپذیر نموده است
