بخشی از مقاله
چکیده
هنر هر سرزمین آمیخته ای است از دانش، فن و سنتهای آن مرز و بوم که در طی قرن ها، با فراز و نشیب روبهرو بوده، تکامل یافته و سپس به نسل های بعدی رسیده است. برای پی بردن به روند تکامل هنرهای دستی از جمله فرش که میراث ساکنین ایران است، به بررسی دقیق منابع موجود نیاز داریم. متاسفانه، مطالعه در مورد فرش ایران به دلیلکمبود نمونههای در دسترس، در اغلب موارد بهصورت جامع صورت نگرفته است. از این جهت، بررسی دقیق آثار موجود چه در موزه ها و گالری های خصوصی در ایران و چه در مجموعه های خارج از ایران، بسیار مورد اهمیت است.
بسیاری از نمونه های با ارزش و کم نظیر فرش در دوره اسلامی، در کارگاه های وابسته به دربار صفوی بافته شده که در این پژوهش، به مطالعه نمونه های موجود از دوره صفوی در موزه مترو پولیتن واقع در ایالت نیویورک آمریکا پرداخته شده است.
در این پژوهش بنیادی، به دلیل مشخص بودن جامعه آماری، تمام شماری صورت گرفته است. در همین راستا، تمامی قالیهای دوره صفوی ایران در موزه متروپولیتن مورد بررسی قرار گرفته و روش دستیابی به اطلاعات اولیه، تلفیقی از مطالعات کتابخانهای و میدانی است. از این رو، بررسی نمونه های موجود در موزه، به صورت حضوری نیز مورد مطالعه قرار گرفته است. طبقه بندی این آثار از جهات مختلفی مثل: زمان بافت، محدوده جغرافیایی بافت، جنس الیاف، نقوش به کار رفته، ترکیب بندی نقوش و رنگ های مورد استفاده؛ در قسمت نتیجه گیری ارائه گردیده است که می تواند برای انجام مطالعات تطبیقی در این زمینه نیز سودمند باشد.
روش تحقیق
در این پژوهش بنیادی که به شیوه توصیفی انجام شده، تمامی قالیهای دوره صفوی ایران که در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری میشود، مورد بررسی قرار گرفته است. روش دستیابی به اطلاعات اولیه، تلفیقی از مطالعات کتابخانهای و میدانی است. جهت رفع برخی ابهامات و حصول نتیجه دقیقتر، برخی از 58 تخته قالی صفوی موجود در موزه، به صورت حضوری نیز مورد مطالعه قرار گرفته است.
با توجه به عنوان پژوهش، بررسی فرم در قالی های صفوی مد نظر بوده که در این راستا، اندازه، مواد اولیه، طرح و نقش آثار به مثابه عناصر تشکیل دهنده فرم، مورد مطالعه قرار گرفته است.
مقدمه
دوره سلطنت خاندان صفویه در ایران،به عصر ترقی و پیشرفت هنر و صنعت معروف است. در این عهد شاهد پیشرفت ها و تحولات بسیاری در فنون و هنر ایران زمین هستیم. از آنجا که شاهان صفوی از مهمترین حامیان هنر در تاریخ ایران بودند، توجه آنان به انواع هنر سبب شکوفایی و اوج گیری انواع فنون و هنرهای سنتی گردید
در این دوره، هنرمندان از سراسر کشور در کارگاه های سلطنتی گرداوری شده و به خلق آثار بی بدیل در انواع رشته ها از قبیل نقاشی، تذهیب، خطاطی، کتاب آرایی ، معماری، نساجی و قالیبافی پرداختند. قالی بافی در قرن دهم هجری در مناطق یزد، کرمان، سبزوار، جوشقان، همدان، درگزین و خراسان رایج بوده و نفوذ طراحان شاهی در بافت فرش مشهود است . دو طرح و نقشه اساسی فرش در این دوره، عبارتند از ترنج و عناصر تصویری که مستقیما از هنر کتاب آرایی اخذ شده اند
شاه اسماعیل با دعوت از هنرمندان، تبریز را مرکز هنری و فرهنگی ایران قرار داد و در این شهر کارگاه های قالیبافی دایر کرد - حشمتی رضوی، . - 181 :1387 گرامی شمردن قالیبافی از جانب شاه طهماسب و شاه عباس و ابراز علاقه به آن، سبب شد که در مدت کوتاهی صنعت قالیبافی از درجه یک پیشه و حرفه روستایی تا مقام یکی از هنرهای زیبا پیشرفت کند. برای مثال، ایرانشناس برجسته آرتور اپهام پوپ در کتاب شاهکارهای هنر ایران مینویسد: "به شهادت تاریخ، اوج هنر فرشبافی ایران دوره صفوی است" - پوپ، . - 17 :1387 دانیل واکر نیز دقیقا همین مضمون را به کار برده است - واکر، . - 75 :1384 در عهد شاه طهماسب، قالی ایران به اوج زیبایی طرح و ظرافت بافت رسید که قالی مشهور اردبیل نمونه شاخص آن است
قالیهایی که تحت حمایت شاهان و شاهزادگان تهیه گردید، طبعا یک فراورده شهری بود، زیرا تهیه آنها مستلزم داشتن ابزار کار، استعداد و ذوق هنری بود که مردم روستانشین و افراد قبایل فاقد آن بودند. این قالی ها با طرح گردان، گلها و جانوران و سایر نقوش تزیینی ایرانی و عربی و چینی آراسته می شدند. مشهورترین قالیهایی که امروزه موزه ها و مجموعه های قالی را زینت می دهند، قالی هایی که سبب شده ایرانیان استادان مسلم در طراحی و قالیبافی معرفی شوند و از آنها به صورت مکرر و با مواد گوناگون در سراسر دنیا تقلید شده، به یقین در دوره صفوی بافته شده اند
یافته های تحقیق
به طور کلی، قالیهای بافته شده در دوره صفوی از نمونه های بسیار مرغوب از نظر طراحی، بافت و مواد اولیه هستند که چندین تخته از آنها در موزه فرش ایران، موزه ملی ایران و چندین گالری در شهرستان ها نگهداری میشوند. همزمان، طیف کثیری از میراث این دوره به موزه ها و مجموعه های خصوصی در خارج از ایران تعلق دارند. در این بین، نفیسترین مجموعه از هنرهای ایران در موزه متروپولیتن نیویورک قرار دارد
حشمتی رضوی فرش های نفیس دوران صفوی را بر اساس طرح و نقش در ده مورد دسته بندی کرده است: گلدانی، درختی، باغی، شکارگاه، بندی و قابی، محرابی - جانمازی - ، حیوان دار، اسلیمی، ترنجی و افشان
همچنین در یک دسته بندی فراگیرتر، در سال 1353، نقشه های فرش به وسیله گروه کارشناسان شرکت سهامی فرش ایران در نوزده دسته طبقه بندی گردیده که بدین شرح است: ابنیه تاریخی و آثار اسلامی، شاه عباسی، اسلیمی، افشان، اقتباسی، بندی، بوته ای، درختی، ترکمن - بخارا - ، شکارگاه، قابی، گل فرنگ، گلدانی، ماهی درهم، محرابی، محرمات، هندسی، ایلیاتی و تلفیقی
در پژوهش پیش رو، تمامی قالیهای دوره صفوی که در قسمت مخزن و همچنین نمایشگاه هنر نساجی و بافت موزه متروپولیتن موجود است، مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. جمع بندی این مطالب بر پایه داده های موزه متروپولیتن در جدول 1 طبقه بندی و تنظیم شده است. اطلاعات نسبتا کاملی من جمله، تاریخ بافت، ابعاد اثر، مواد اولیه به کار رفته، محل بافت و طرح و نقش کلی آثار، در این جدول قابل دسترسی است. تمامی تصاویر ارائه شده از پایگاه اینترنتی موزه متروپولیتن به نشانی www.metmuseum.org دریافت شده است.
جدول :1 مشخصات قالی های موزه متروپولیتن
