بخشی از مقاله
چکیده
هر چند که بررسی و تحلیل کالبد و شکل فیزیکی شهرها و عناصر تشکیل دهنده آنها در دوره هاي تاریخی، داراي پیچیدگی و دشوارهاي فراوانی است اما شناخت ویژگی هاي شهرهاي دوره اسلامی به عنوان شهرهایی متأثر از فرهنگ متعالی اسلام به منظور کاربست تجربیات کسب شده در این زمینه، داراي ضرورت می باشد.
محل هاي داد و ستد و بازار به عنوان یکی از ارکان اصلی شهرهاي اسلامی، مجزا از ضرورت فوق نیست.
پژوهش حاضر با بهره گیري از اسناد کتابخانه اي و تحلیل و بررسی آنها و انجام پژهشی تاریخی و تفسیري سعی در کشف گونه هاي مختلف مراکز داد و ستد در شهرهاي دوره اسلامی و ویژگی هاي آنها دارد.
بدین منظور سوق الحمیدیه دمشق، سوق المدینه الحلب، بدستان هاي کاپالی چارشی استانبول، خان الخلیلی قاهره و بازارگاه جامع الفنا در مراکش مورد بررسی دقیق تري قرار گرفته و سه گونه مرکز داد و ستد شناسایی شده است که هر کدام ویژگی هاي مرتبط با خود را دارا است. دسته اول بازار هایی که در امتداد معابر شهري شکل گرفته اند. دسته دوم مجتمع هاي تجاري و دسته سوم بازارگاه ها می با شند.
.1 مقدمه
با وجود اینکه دسترسی به منابع مطالعاتی مناسب و مطلوب در حوزه شهرسازي دوره اسلامی و به ویژه در ایران اندکی دشوار است و آثار منتشر شده در این زمینه معمولاً بر پایه شناخت و تحلیل عمومی، که یکی از ویژگی هاي آثار پژوهشی تاریخی است، می باشد اما لزوم توجه به ریشه هاي شهرسازي اسلامی و کاربست آن در زندگی امروزه به خصوص در کشورهاي اسلامی مؤید نیاز به مطالعه در این زمینه می باشد.
شهر دوره اسلامی مانند سایر شهرهاي حوزه هاي تمدن غیر اسلامی با استفاده از شیوه هاي شهرسازي تمدن هاي مغلوب شده توسط اسلام و اتکا به شکل و الگوي فرهنگی جدید در شهرسازي که از دین جدید در سرزمین فتح شده نشأت گرفته ویژگی هایی دارد که داراي وجوه اشتراك با یکدیگر و خصایص متمایز کننده نسبت به سایر شهرهاي غیر اسلامی می باشد. برخی از این خصایص داراي تبلور ظاهري نظیر بازار، ارگ و قلعه بوده و برخی دیگر به شکل سازمان هاي اجتماعی نظیر اصناف، اتحاد محله اي، جدایی گزینی مذهبی و قومی ظاهر می شوند
شناخت ویژگی ها و چگونگی تبلور کالبدي مراکز داد و ستد - بازار - به عنوان یکی از مهم ترین جنبه هاي شهر دوره اسلامی، راه را در مسیر شناخت ویژگی هاي شهرهاي اسلامی هموار تر می نماید. لذا بازار شهرهاي اسلامی یکی از موضوعات مورد علاقه پژوهشگران علاقه مند به حوزه شهرسازي اسلامی می باشد.
پژوهش حاضر سعی بر نگاه به این مقوله با رویکردي جدید و فارغ از دسته بندي هاي گذشته، به منظور استخراج ویژگی هاي کالبدي مراکز داد و ستد در شهرهاي اسلامی دارد. پیش از هر چیز لازم است به شهرهاي دوره اسلامی به عنوان دوره اي تاریخی در شهرسازي توجه گردد که داراي ماهیت انسانی و معطوف به عقل انسان و شریعت متعالی اسلام بوده است و استخراج ویژگی هاي آن می تواند شرایط لازم را براي کاربست تجربیات گران سنگی، با در نظر گرفتن شرایط موجود جامعه بشري و کشورهاي اسلامی، ممکن سازد.
.2 پیشینه تحقیق
از مطالعاتی که تا کنون در زمینه بازار در تمدن اسلامی انجام گرفته است می توان به کتاب بازار اصفهان اویگن ویرت1 اشاره نمود.
محمد شرابی، نویسنده عرب، کتاب ارزشمند بازار را به زبان آلمانی نگاشته است که در زمینه بازار شهرهاي اسلامی از جایگاه مطلوبی برخوردار است. محمدرضا اولیاء درباره ساختار فضایی بازار، حسین سلطانزاده درباره شهرسازي و معماري بازارهاي ایران و منصور اتحادیه درباره بازار تهران آثار ارزشمندي را نگاشته اند.
از دیگر پژوهشگرانی که داراي آثاري ارزشمند درباره بازار در حوزه تمدنی اسلام می باشند می توان به عاملی - بازار در سایه حکومت اسلامی - پیرنیا - بازارها در شهرهاي ایران - ودیعی - بازار و بافت نوین شهري - شوایتسر - تبریز و بازار تبریز - اشاره کرد.
مجموعه مقالات بازار در شهرهاي اسلامی - طراحی، فرهنگ و تاریخ - ویرایش محمد قاري پور و انتشار یافته توسط دانشگاه آمریکایی قاهره در سال 2012 میلادي اثري دیگر در این زمینه می باشد. این مجموعه شامل مقالاتی از قبیل سیاستها و فرهنگ تجارت: بازار در جهان اسلامی نوشته محمد قاري پور، تاریخ شهري و نوع آرمانی: توسعه سوق در دمشق نوشته ناصر رباط، شکلگیري شهر قدیمی: سوق الحمیدیا در دمشق، نوشته فائده م.توتاح، بازرگانی در امپراطوري نوظهور: تشکیل مرکز سنتی بورس عثمانی به قلم ازلم کوپرولو باغبان سی، خان الجومروك در بازارهاي حلب نگارش ژانت استارکی، سوق ها در صنعا: تغییر کاربري و مرکزیت نمادین نوشته فرانک مرمایر، صنایع دستی و تجارت: بازارهاي عمومی در نابلس نوشته ناصر عرفات، از کابل پیشاصنعتی تا کابل صنعتی: بازارها و کارخانجات به قلم ماکوس شادل، سیر تحولی سراي امیر در بازار تهران به قلم فاطمه سودآور فرمانفرمائیان، کاروانسرایی در مسیر مدرنیته: ولدیه هان در استامبول نوشته آندره دورانتی می باشد.
.3 روش تحقیق
پژوهش حاضر از منظر روش شناسی در زمره پژوهش هاي تحلیلی و کیفی بوده و به دلیل ماهیت آن تاریخی، تفسیري می باشد. در تحقیق حاضر با بررسی کتب، مقالات علمی، گزارش هاي علمی و سایر منابع معتبر علمی تجزیه و تحلیل صورت گرفته است. متغیر مستقل در این پژوهش بازار و مراکز داد و ستد در تمدن اسلامی می باشد و متغیر وابسته پژوهش انواع گونه هاي بازار و مراکز داد و ستد در سرزمین هاي اسلامی بر مبناي بروز و ظهور کالبدي آنها و ویژگی هاي آنها است. شایان ذکر است که بدین منظور پنج نمونه سوق الحمیدیه، سوق المدینه الحلب، بدستان هاي استانبول، خان الخلیلی قاهره و بازارگاه جامع الفنا در مراکش به طور دقیق تري مورد مطالعه قرار گرفته است
.4 چارچوب نظري
پیش از ورود به بحث اصلی پژوهش که انواع بازار و مراکز داد و ستد در دوره اسلامی می باشد لازم است تعریف دقیقی از مفهوم واژه بازار انجام گیرد. بازار مکانی است که در آن فروشندگان و خریداران یکدیگر را ملاقات می کنند. این تماس ممکن است رو در رو صورت گیرد که در این وضع، بازار ناحیه اي محدود و معین است؛ و یا به وسیله ي تلفن, تلگراف و دیگر وسایل ارتباط جمعی واقع شود که در این حالت بازار جنبه ي جهانی پیدا می نماید. در موردکالا، بازار محوطه اي است که در آن خریداران و فروشندگان کالا با یکدیگر تماس می گیرند و مبادله واقع می شود
در واقع بازار، محل تلاقی نیروها و یا شرایطی است که در آن خریدار و فروشنده تصمیمی اتخاذ می نمایند که نتیجه اش انتقال کالا و خدمات است
در پژوهش حاضر مقصود از بازار محل هاي داد و ستدي می باشد که در دوران اسلامی خریدار و فروشنده در آن حضور فیزیکی داشتند و به معامله و داد و ستد می پرداختند.
شهر اسلامی شهري است که در اطراف مسجد متمرکز شده و داراي بازار و حمام است - Woodberry, 1988 - از زمان پیامبر اسلام، بازارها به جهت آنکه در اطراف مساجد بزرگ و یا مسجد جامع بنا می شد و مسجد جامع کنار ارك یعنی مقر حکومت بود، لذا بازارهاي سنتی از مراکز سیاسی و مذهبی شهر بشمار می رفت. در اطراف بازارها محله اي مسکونی بود و بدین صورت بازارها با مصرف کنندگان همزیست بودند. در هر منطقه ي بازار چندین مسجد بزرگ و کوچک،و معدودي حوزه ي علمیه ساخته می شد؛ به گونه اي که منطقه اقتصادي بازار معبر طلاب، فضلا، اساتید و روحانیون بود. بدین ترتیب، بازار سیمایی علمی، فرهنگی و اقتصادي داشت که بیانگر ارتباط عمیق تجارت، علم و اخلاق در فرهنگ اسلامی است
یکی از عوامل اصلی در شکل گیري شهر هاي اسلامی، بازار است که در بیشتر موارد در اطراف مسجد به طور خطی شکل می گرفت و هر شهر حداقل یک بازار داشت که از دروازه آغاز و به میان شهر می رسید. بعضی بازارها از یک دروازه تا دروازه اي دیگر، به طور پیوسته امتداد داشت و کیلومترها طول داشتند و در بعضی از شهرها به دلیل شرایط اقلیمی، بازار سرپوشیده بود و در بعضی از شهرهاي کوچک سقف بازارها از چوب یا حصیر بود و هر صنفی راسته خاص خود را داشت که مشاغل و صنعت هاي دیگر در آن راه نداشتند و در آن، بازار به نام آن صنف مشهور می شد
بازارهاي سنتی به عنوان یک سازمان اقتصادي و یک نهاد اجتماعی بزرگ و مؤثر، پیشینه اي طولانی و نقشی با اهمیت در اجتماعات شرقی داشته است. در شهرهاي کهن مشرق زمین، بازارهاي پر رفت و آمد انباشته از کالا، از دیر باز فعالانه جاذب پول و کالا بوده اند. بازار به عنوان یکی از مؤثرترین نها دها و سازمان هاي شهري، همواره مورد نگرش و دقت جغرافی نگاران، جهانگردان و مسافران واقع شده است و همچنین به مثابه ستون فقرات اقتصاد شهري، مرتبط کننده و در مواردي اداره کننده فعالیت ها و تحرکات روزمره اجتماعی و قلب تپنده مبادلات کالایی و مایحتاج جامعه بوده است
از قسمتهاي مهم شهرهاي شرق، قسمت بازار آنهاست. زیرا در هر شهر مهم، رشته زیادي از ساختمان ها به بازار اختصاص یافته و محل هایی براي تجار تشکیل داده شده است. بازار هاي مزبور داراي سقف هاي بلندي است که بالاي سقف آن را با چوب یا حصیر پوشانده اند و براي هر یک از کالا هاي تجاري دکان هاي مخصوصی کنار یکدیگر قرار دارد که نام هر کدام از آن کالاها را به نام آن بازار اضافه می کنند و آن بازار را بدان نام می خوانند، مثلاً بازار بزازان و عطاران و ... ملاقات هاي مردم شهر بیشتر در بازار صورت می گیرد
اگر قرار بر دسته بندي بازار در تمدن اسلامی بر مبناي شکل کالبدي آن باشد سه دسته کلی را می توان براي این منظور در نظر گرفت:
الف - بازار ها و محل هاي داد و ستدي که به در امتداد یک معبر و به صورت خطی هستند و نقش معبر بودن خود را حفظ می کنند و دکان ها در جوار این معابر وجود دارد. در صورت گسترش بازار این مسأله در معابر هم جوار اتفاق می افتد و یا معابر جدیدي ایجاد می گردد - راسته اصلی و فرعی و ... - .
ب - مجتمع هایی تجاري که معمولاً گرداگرد یک حیاط مرکزي شکل می گرفتند - الزاماً این گونه نبوده - و گاهی بیش از یک طبقه بوده و چیزي شبیه پاساژ هاي امروزي بوده است مانند بدستان، کاروانسرا، تیم و تیمچه، قندق، خان، وکاله و ...
ج - فضاهایی که به عنوان بازارگاه معروف بودند و براي آنها مغازه هاي دائمی ساخته نمی شد و بازار به صورت کالبدي شکل نمی گرفت ولی فروشندگان در آن بساط خود را پهن کرده و به داد و ستد مشغول می شدند.
.5 یافته ها
به طور کلی و بر اساس دسته بندي صورت گرفته به مطالعه محل هاي داد و ستد در شهرهاي دوره اسلامی پرداخته شده است و پنج نمونه مورد مداقه بیشتر قرار گرفته است.
