بخشی از مقاله
چکیده
داستان جست وجو، نوشته احمد محمود، از بهترین داستانهاي کوتاه واقعگرایانه فارسی با موضوع جنگ است. ماجراي این داستان در زمان جنگ، در یکی از شهرهاي خوزستان روي می دهد و تأثیر جنگ را بر زندگی طبقه متوسط شهري نشان میدهد. از ویژگیهاي حائز اهمیت آثار محمود، شیوة روایت سینمایی است. اغلب داستان هاي او به سناریو یا فیلمنامه نزدیکاند. جست وجو به این شیوه نوشته شده است و قابلیت آن را دارد که با تغییراتی جزئی به فیلمنامه و سپس به یک اثر سینمایی بدل شود. این مقاله به بررسی مهمترین ویژگیهایی می پردازد، که این داستان را به شیوة روایت سینمایی نزدیک ساخته است. به این منظور، راوي، نوع روایت، شیوة نگارش و شخصیتپردازي در این داستان بررسی شده است. در بررسی هر یک از این عناصر، کوشیده ایم وجوه مشترك آن ها را با فیلمنامه شرح دهیم. نتیجه این پژوهش نشان میدهد که روایت، ساختار، گفتوگوها و نحوة شخصیتپردازي در داستان جستوجو به متون فیلمنامه اي نزدیک است.
واژگان کلیدي: جستوجو، احمد محمود، داستان کوتاه، فیلمنامه، روایت سینمایی
مقدمه
احمد محمود 1381-1310 - ش - یکی از داستاننویسان صاحبنامایران است که رمانها و داستانهاي کوتاهی با زمینهها و مایههاي غالباً اجتماعی خلق کرده است.در بسیاري از این داستانها، خصوصیات اقلیمی و ویژگیهاي فرهنگی و اجتماعی خوزستان به چشم میخورد.او نوشتن داستان را از اوایل دهه 1330 آغاز کرد. هرچند در آغاز بیشتر به هنرسینما گرایش داشت - از جمله رك: باقري، :1381 ص312 - ، اما در طول فعالیت هنري خویش، یعنی از بیست سالگی تا پایان عمر، به صورت مستمر به نوشتن داستان پرداخت. به جز دوفیلمنامه1 ، سایر آثاري که از او به چاپ رسیده است،همه در قالب داستان اند. سه مجموعه داستان نخست او، یعنی مول - 1338 - ، دریا هنوز آرام است - 1339 - و بیهودگی - 1341 - موفقیتآمیز نبو دند.
بنا به گفته خود نویسنده، او در آغاز کار، به گونه اي غریزي مینوشت و شناخت صحیحی از داستان نداشت - گلستان، :1374 ص. - 51 از زایري زیر باران - 1346 - ،چهارمین مجموعه داستان او، با عنوان حد فاصل مرحله نخست و مرحله جدید داستاننویسی محمودیاد می کنند - میرعابدینی، :1380 ص. - 566از این پس، محمود نویسندهاي صاحب سبک است که به جاي تقلید از نویسندگانی نظیر هدایت و چوبک، با تمرکز بر زندگی مردم خوزستان، صدایی منحصر به خویش یافت. او از این پس، 9 مجموعه داستان کوتاه و 6 رمان به چاپ رساند.همسایهها - - 1353 و مدار صفر درجه - - 1372 از جمله موفقترین رمانهاي او و جزو برترین رمانهاي ادبیات معاصر ایران به شمار میآیند. مجموعه داستانهايغریبهها وپسرك بومی - 1350 - ، دیدار - 1368 - و قصه آشنا - 1370 - نیزحاوي بهترین داستانهاي کوتاه این نویسندهاند.
جنگ هشتساله ایران و عراق، با وجود همه پیامدهاي سیاسی، اجتماعی و تأثیرات روانی آن براي ایرانیان، منجر به شکلگیري »داستان جنگ« در ادبیات ایران گشت. یکی از موضوع هایی که احمد محمود در بعضی از داستانهایش به آن پرداخته، جنگ و مسائل مربوط به آن است. این دسته از داستانهاي اورا، از طرفی با توجه به اینکه جغرافیاي داستان، مناطق جنوب ایران و بهویژه خوزستان است، می توان زیرمجموعه ادبیات اقلیمی جنوب محسوب کرد، و از طرف دیگر، به دلیل اینکه موضوعِ اصلیِ داستان جنگ است، میتوان آن ها را ذیل گونه داستان جنگ قرار داد.محمود در سه نمونه از داستان هایش به طور خاص به مسأله جنگ پرداخته است: رمان زمین سوخته - 1361 - و دو داستان کوتاه »جستوجو« و»ستون شکسته.«ادبیات جنگ هم شامل آثاري است که مستقیماً به مسائل مربوط به جنگ میپردازند و هم آثاري که غیر مستقیم به جنگ میپردازند.
در آثار دسته نخست، به وقایع میدان نبرد پرداخته میشود، اما در آثار دسته دوم، موضوع اصلی، مسائل خارج از میدان نبرد و در عین حال مرتبط با جنگ، نظیر مهاجرت، بمباران شهرها، خانوادة رزمندگان و ... است - صنعتی، :1389 ص» . - 12جستوجو« جزو دسته دوم است. در تقسیمبندي دیگري، می توان ادبیات جنگ را به دو دوره تقسیم کرد: آثاري که در زمان جنگ نوشته میشوند، و آثاري که پس از پایان جنگ نوشته میشوند.زمین سوخته در زمان جنگ نوشته شد. دو اثر دیگر محمود، یعنی داستانهاي »جستوجو« و »ستون شکسته« ، در مجموعه قصه آشنا - 1370 - به چاپ رسیده اند. سال دقیق تألیف این دو داستان روشن نیست. اما با توجه به سال انتشار کتاب، می توان حدس زد که تاریخ نگارش آنها، یکی از سالهاي 1360تا 1370 است. در عین حال، پختگی این دو اثر نسبت به زمین سوخته نشان می دهد که به احتمال قوي، در سالهاي پایانی جنگ یا ساله اي پایانی دهه 60 نوشته شدهاند.
زمین سوختهاز نخستین رمان هایی است که در مورد جنگ ایران و عراق نوشته شد و نویسندة آن کوشید دشواريها، نابسامانیها، آشفتگیها و نیز جنبه هاي مختلف زندگی مردم خوزستان را در ماه هاي نخست جنگ منعکس کند. از اینرو، میتوان از محمود، به عنوان یکی از آغازگران گونه داستان نویسی جنگ در ایران نام برد وزمین سوخته را یکی از نخستین آثار داستانی منتشرشدة معاصر در این حوزه تلقی کرد. عدهاي از منتقدانزمین سوخته را در عین ارزشهاي بسیارِ آن، یک نوشتار گزارشی تلقی کرده اند - از جمله رك: زنوزي جلالی، : 1388 ص - 353 که با داستان فاصله دارد.اما »جستوجو« یکی از بهترین داستانهاي کوتاه واقع گرایانه فارسی با موضوع جنگ است که عناصر داستان در آن با یکدیگر پیوندي تنگاتنگ دارند و این هم پیوندي و تلفیق،به آن مفهومی منجر شده است که ادگار آلن پو از آن با عنو ان وحدت تأثیر یاد میکند. خلاصه
داستان به این صورت است:
حسن پنجره نارنجکی را در باغچه خانهاش می یابد. او در حالی که نارنجک را در دست دارد، به پشتبام خانه میرود. در پشت بام، نارنجک منفجر و حسن کشته می شود. دست او در این حادثه از تنش جدا و به جایی نامعلوم پرتاب شده است. شخصیتهاي داستان می خواهند دست جداشدة او را بیابند و همراه جسدش دفن کنند. آنها در این جستوجو، پشت بام خانه حسن و نیز خانه هاي اطراف را می گردند. سرانجام در یکی از خانه ها صداي خورخور گربهاي را میشنوند. آن ها گربه را مییابند که پوزهاش خونی است و بچههایش آمادة شیر خوردن از پستان او هستند. ریزه هاي استخوان و خط بریدة خون و خاك را در اطراف گربه میبینند و درمییابند که گربه دست بریدة حسن را خورده است.
بیان مسئله
یکی از ویژگی هاي خاص نگارش آثار محمود، شیوه اي نزدیک به روایت سینمایی است.اغلب داستانهاي اوبه سناریو یا فیلم نامه شباهت دارند. محمود خود نیز در یکی از گفت وگوهایش به این ویژگی اشاره کرده است - گلستان، همان: ص . - 88فیلم داستانی است که به وسیله سلسله تصویرهاي متحرکی به مخاطب نشان داده می شود.با این وصف، فیلم سه ویژگی مهم دارد: داستانی را میگوید، مخاطب یا تماشاگر دارد، و داراي سلسلهاي از تصویرهاي متحرك است.فیلم با داستان کوتاه و رمان تفاوت دارد. ویژگی اول و دوم با داستان مشترك است. به این معنی که در داستان کوتاه و رمان نیز داستانی روایت میشود. به علاوه، داستان هم مخاطبی دارد کههمان خوانندة داستان است. اختلاف میان فیلم و داستان در قالب یا شکل بیان است - رك: ویل، :1365 ص. - 21داستانِ فیلم براي مخاطب در قالب تصویر و صدا نمایش داده می شود، اما در داستان کوتاه و رمان، نوشته و توسط مخاطب خوانده می شود. به قالبی که روایت یک فیلم، در ضمن آن
