مقاله شیوه های تربیتی دختران نوجوان از منظر روایات

بخشی از مقاله

1-1مقدمه

تربیت همواره از ارکان مهم و اساسی سعادت بشر بوده است.دراسلام نیزمساله تعلیم و تربیت ازاهمیت فوقالعادهای برخورداراست تا آن جا که میتوان گفت اصولاً» هدف ارسال کتب و ادیان آسمانی و بعثت انبیاء الهی نیز همین تربیت صحیح بشر بوده است« بنابراین تربیت لازمه حیات انسان است و به همین دلیل است که امام خمینی - ره - می فرماید:آن کسی که تربیت نیافته نه تنها خودراتلف خواهد کرد، بلکه از لحاظ اجتماعی هم زیان بزرگی به جامعه و مردم زده است.

دوره نوجوانی یکی از دورههای حساس زندگی انسان تلقی میگردد. این دوره نقش بسزائی در تکوین شخصیت فرد دارد. به همین دلیل در روایات بر اهمیت و برتری این مقطع سنی تاکیدات زیادی رفته و نیز روانشناسان این دوره را حیات مجدد انسان نامیدهاند - خلیلی،. - 20 :1379 در روایتی امام صادق - ع - میفرماید:»گفتار و سخنان حضرت رسول - ص - و ما ائمه را به نوجوانان خود بیاموزید و در انجام این وظیفه تسریع کنید پیش از آنکه مخالفین گمراه بر شما پیشی گیرند و سخنان نادرست خویش را در ضمیر پاک کودکان و نوجوانان شما جای دهند و گمراهشان سازند - «کلینی، . - 1382

از این روایت میتوان چنین نتیجه گرفت که دوره نوجوانی به علت فعالیت و گیرایی ذهنی و تغییرات ویژهای که به لحاظ جسمی و روانی در نوجوانان ایجاد میکند گرایشهای آینده آنان را نیز جهتدهی میکند، و روشهای ویژهای را به فراخور تفاوتهای بین دختران و پسران در نکاتی بسیار ظریف پیشنهاد میدهند. قائل شدن تفاوتهای جزئی در تربیت دختران و پسران در فرهنگ قرآن و به تبع آن در سیره معصومین به این معنا نمیباشد که عامل جنسیت دارای بار معنایی خاصی است، بلکه انسان به طور اعم حامل امانت الهی و خلیفه خدا در زمین است و تمامی نداهای قرآنی همه زنان و مردان را مورد خطاب قرار میدهد،اما چون مسئولیت آنان متفاوت است برخی از روشهای تربیت و ارزشهایی که برای هرکدام مطرح میشود متفاوت با دیگری است.

بررسی تفسیر المیزان نشان میدهد که مطابق آیات قرآن،جنس مونث و مذکر از لحاظ ویژگیهای جسمی و روانی تفاوتهایی با هم دارند از جمله این که اگر چه جسم مونث و مذکر خاستگاه یکسان دارند و هر دو از طین - مومنون:12 - ، نطفه - انسان: 2،قیامه: - 13 علق - حج: 5،علق: - 2 خلق شدهاند ولی جسم مونث آسیبپذیرتر از جسم مذکر است - طباطبایی ،1374 ، ج. - 134 :5 دختران برای ارتباطات اجتماعی ارزش بیشتری قائلند.

از این رو فشار بیشتری را تحمل میکنند. همزمان شدن بلوغ و نگرانی درباره ظاهر نیز میتواند عامل دیگری باشد. دختران بیشتر از پسران وقایع و جزئیات آن را در ذهن تحلیل میکنند که ممکن است سلامت روحی آنان را به خطر اندازد و عاملی برای افسردگی شود - کرمی، . - 147 : 1389 تربیت دختران به لحاظ بعداحساسی وعاطفی وروح لطیف وعاطفی آنها درآموزههای دینی همواره موردتوجه قرارگرفته است.

امام رضا - ع - ازقول پیامبراکرم - ص - نقل میفرمایند:»ان االله تبارک وتعالی علی الاناث ارق منه علی الذکور - «خداوند متعال نسبت به دختران مهربانترازپسران است - - حرعاملی ،1409ق ،ج. - 367 :21امام صادق - ع - نیزدرمورددختران همیشه توصیه داشتند ومی فرمودند: دختر چون گلی خوشبو است او را میبوئی و روزی او با خداوند است - آقایی فروشانی،ج - 20 :1 بنابراین نوع تربیت باید با نوع وظایفی که دختر و پسر عهدهدار آن هستند متناسب باشد.

برای نمونه مهمترین وظیفهای که دختران در آینده بر عهده خواهند گرفت ایفای نقش مادری است که بخش مهمی از سعادت و شقاوت جامعه بستگی به چگونگی ایفای این نقش از سوی آنان دارد - جعفری ،. - 92 :1387 از آن جا که پیامبر اکرم - ص - میفرمایند »ان الجنه تحت اقدام الامهات« - محدث نوری ،1408ق،ج15،ص - 180 آنچه در جامعه امروز ما موارد فراوان دارد سرگردانی دختران و الگوبرداری آنها از برنامههای وارداتی فرهنگ غربی است که بخشی از این واقعیت تلخ ناشی از عدم تبیین برنامههای تربیتی قرآن و روایات و فقدان برداشتهای صحیح و متناسب با نیازهای زمان از این سرچشمه فیض الهی است.

از این رو بررسی آموزههای دینی در تربیت انسانها و پرداختن به نکات افتراقی آنها برای تربیت دختران و پسران از ضرورت خاصی برخوردار است - حاجی ده آبادی و جعفری،1387، ص. - 90 در تربیت اسلامی پس از قرآن، سنت و سیره، اصلیترین منبع محسوب میشود چرا که در قرآن بیان شده، پیامبر اسلام اسوه نیکو - اسوه حسنه - برای شماست.

پس از پیامبر - ص - ، منبع بزرگ تعلیم و تربیت اسلامی، به خصوص برای تشیع، سنت و سیره معصومین - ع - است که هادیان طریق و ناجیان غریقند . پس بهترین شیوه الگوبرداری برای تربیت معصومین میباشند به همین علت در این پژوهش سعی بر آن بوده که روشهای تربیت دختران نوجوان به لحاظ حساسیت نقش آنها در آینده سازی جامعه از منظر روایات بررسی شود.

1-2 پیش نیازهای تربیت دختران نوجوان

یکی از مهمترین پیش نیازها در تربیت به طور عموم و در تربیت دختران نوجوان به طور اخص شناسایی تغییرات و ویژگیهایی است که در این دوران بر آنها غلبه دارد. این تحولات و ویژگیها مبنای تربیت آنان را تشکیل میدهد و بر اساس آنهاست که میتوان اصول و روشها را تعیین کرد و مورد اجرا قرار داد. تغییری که به عنوان نقطه عطف زندگی در این دوران برای آنان رخ میدهد و موجب میشود که هویت خود را در نقش زن یا مرد تثبیت نمایند بلوغ است که ویژگیهایی از قبیل دمدمی مزاجی، پنهان کاری، نوخواهی و .... را برای آنان به همراه دارد. هم چنین تحولات دیگری نظیر تغییرات جسمانی، جنسی، روانی و ذهنی، اجتماعی که در رأس آن تاثیر گروه همسالان و نقش خانواده از اهمیت به سزایی برخوردار است و تحولات و ویژگیهای عاطفی در این دوران بر آنان رخ مینماید.

شناسایی تغییرات و تحولاتی که در این زمنیهها در دختران و پسران رخ میدهد، باعث میشود تفاوتهایی با یکدیگر پیدا کنند که این تفاوتها در آموزههای اسلامی نیز مورد توجه قرار گرفتهاند. هر چند که آموزههای دینی به لحاظ انسان بودن بین زن و مرد - دختر و پسر - هیچ تفاوتی قائل نشدهاند و آن دو را به لحاظ وجودی صرفاً انسان میدانند اما توجه به تفاوتها در همه زمنیههای فوقالذکر که جوانبی مانند حیا، ویژگیهای عاطفی و عقلانی و ویژگیهای پسندیده و ناپسند مختص هر یک را لازم دانستهاند. توجه به این تفاوتها به مثابه توجه به مبانی و اصول تربیتی است که با عنایت به آنها روشها و شیوههای خاص و خرد تربیتی به کار گرفته میشوند.

1-1-2 اهداف تربیتی دختران نوجوان

چنانچه پیشتر هم ذکر شد اصل تربیت به لحاظ انسان بودن برای همه افراد ضروری است و تفاوت تربیت در جنسیت تنها به ویژگیها و نقشهایی برمیگردد که قرار است هر یک از آنها در آینده بر عهده بگیرند. بنابراین اهداف تربیت هر یک نیز بر اساس این معیارها معرفی میگردند. این اهداف در تربیت دختران عبارتند از: تربیت دختران به لحاظ نقش مادری، نقش همسری، بعد احساسی و عقلانی و سایر ابعاد مهم در زندگی انسان که البته در روایات و منابع اسلامی روی هر کدام از آنها تاکیدات فراوانی شده است.

2-1-2 اصول تربیت دختران نوجوان

اصول به منزله نشانگرهای عمل تربیت هستند که ماهیت تجویزی دارند و راهنمای روش ها و اعمال تربیتی قرار میگیرند؛ و البته کاربرد آنها در تربیت دختران نوجوان اندکی متفاوت از پسران است. این اصول عبارتند از: اصل پذیرش دختر به عنوان فرزند و یک هدیه الهی، اصل پذیرش نسبت به هویت، پذیرش و درک تغییر و تحولات بلوغ،عفت، حیا و حجاب، زیباگرایی و لزوم توجه به آن، ایجاد آمادگی برای ازدواج، امادگی برای نقش همسری،و اصل آمادگی برای نقش مادری. همه این اصول از اهداف نشأت گرفتهاند و راهنمای عمل تربیتی قرار میگیرند.

در روایات در مورد اصل پذیرش در مورد دختران بر این مسأله تاکید دارد که پدارن و مادارن فرزند دختر خود را به عنوان نعمتی الهی بپذیرند و در تربیت و احترام به او اهتمام ورزند و به هیچ وجه از آنان اکراه نداشته باشند. پیامبر اعظم - ص - در این مورد فرمودند» لا تکرهوا البنات فانهن المونسات.« از دختران کراهت نداشته باشید که آنان مونس خوبی هستند - مجلسی، 1404، ج . - 99 : 104 اصل واقعبینی نسبت به هویت خود و پذیرش و درک تغییر و تحولات بلوغ بیان میدارد که والدین در تربیت دختران خود به گونهای عمل کنند که آنان هویت خود را به عنوان یک زن مسلمان و نقش های توأم با آن را به گونه ای مثبت بپذیرند، نه این که این هویت یابی تنها منجر به بازتابی شدن هویت بدنی شود.

در این پژوهش از روش کیفی استفاده شده که به لحاظ گردآوری اطلاعات، روش پژوهش تحلیلی از نوع تحلیل محتوا مورد استفاده قرار گرفته است. در این روش از سویی فرصت مطالعه دقیق و عمیق موضوع فراهم میشود و از سوی دیگر با ترکیب نظرات و دیدگاههای مختلف میتوان به نتایج قابل تعمیم و معناداری دست یافت - نادری و سیف نراقی، 1381 به نقل از ضرغامی، - 12 :1386 در این تحقیق، روش پژوهش تحلیلی، با استفاده از ابزار تحلیل محتوا، به پیش رفته است. و روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و مراجعه به منابع بوده است.

جامعه پژوهش شامل معتبرترین منابع عربی و فارسی در دسترس بوده است که از جمله آنها میتوان به قرآن، نهج البلاغه، میزان الحکمه، غرر الحکم، بحار الانوار و .... و هم چنین کتب، مقالات، طرحهای پژوهشی و اسناد و مدارک معتبر موجود مرتبط با آن اشاره نمود. هنگام تجزیه و تحلیل اطلاعات، جهت تحلیل روشهای تربیتی از رویکرد قیاسی استفاده شده است. بدین صورت که مفهومی کلی به نام هدف که بر پایه مبانی تربیت که ویژگیهای دختران نوجوان از چندین بعد است، استخراج شده، سپس اصل یا اصول مربوط به هر هدف مورد استنباط قرار گرفت و پس از آن روشهای متناسب با هر اصل مورد شناسایی واقع شد.

بدین معنا که اساس تحلیل را نظریه های موجود و یا نتایج پژوهش های پیشین به عنوان کدهای اولیه و راهنما در اختیار پژوهشگر قرار دادند و وی نیز با بررسی عمیق تر موضوع سعی در شناسایی روش های تربیتیای نمود که با روحیات و اقتضائات خلقی و آفرینشی دختران نوجوان سازگاری بیشتری داشته باشد. با این توضیحات راجع به چگونگی دستیابی به نتایج پژوهش که همان روش های تربیت دختران نوجوان می باشد در ادامه به معرفی و شناسایی این روش ها پرداخته شده است.

2-2 روش های تربیت دختران نوجوان از منظر روایات چیست؟

روش های تربیت، راهها و عکسالعملهایی هستند که والدین یا متولیان تربیت بر اساس شرایط و موقعیتهایی که در آن قرار میگیرند، جهت رساندن نوجوان به هدف انتخاب میکنند. این راهها در قالب رفتارها، گفتارها، و غیره انجام میشوند که با اهداف، ویژگیها و اصول رابطهای مستقیم دارند. یعنی اهداف براساس مبانی که همان ویژگی های نوجوانان هستند بیان می شوند، اصول بر مبنای اهداف بیان می شوند و راه های کلی را برای روش ها نشان میدهند و روشها آخرین مرحله این چرخه هستند که بخش عملیاتی کار تربیت را نشان میدهند.