بخشی از مقاله
چکیده: در عصر اقتصادي حاضر که آن را عصر اقتصاد دانشبنیان مینامند، مجموعههاي مبتنی بر دانش نقش مهمی در شکوفایی اقتصادي ایفا میکنند و بهعنوان یکی از عوامل مهم توسعه اقتصادي بهویژه در کشورهاي در حال توسعه نظیر ایران به شمار میروند. با این وجود، این مجموعههاي کوچک براي شروع فعالیت و ادامهي حیات با چالشهاي جدي مواجهاند؛ چالشهایی که نرخ شکست این مجموعهها را بهویژه در سالهاي نخست فعالیت به شدت افزایش میدهد.
پژوهشهاي مختلف حضور در عرصهي تجارت بینالمللی و صادرات محصولات دانشبنیان را بهعنوان راهکاري جهت موفقیت و پایداري مجموعههاي دانشبنیان معرفی کردهاند. با این وجود مجموعههاي عرضهکنندهي محصولات دانشبنیان براي حضور در عرصهي بینالمللی با چالشهایی مواجه هستند که این چالشها موجب شده است تا صادرات دانشبنیان سهم کمی در سبد صادرات کشور در سالهاي اخیر داشته باشد.
مقدمه
قدمت تجارت بینالمللی مبتنی بر مبادلهي آزادانهي کالا در میان نوع بشر به 2500 سال قبل از میلاد باز میگردد - سیوم،. - 2013 در یک تعریف کلاسیک، تجارت بینالمللی به مبادلهي سرمایه، کالا و خدمات بین حریم و قلمرو کشورهاي مختلف اطلاق میشود - جونز،. - 1961 در نتیجه تجارت بینالمللی داراي دو وجه است: صادرات و واردات. صادرات و واردات در دورهي حاضر گسترش چشمگیري در قیاس با گذشته پیدا کرده است.
در گذشته فعالیت تجاريِ کسبوکارهاي کوچک محدود به مرزهاي کشور خودشان بود و تجارت در ابعاد بینالمللی مختص تعداد محدودي از شرکتهاي بزرگ چند ملیتی بود. اما امروزه بازارهاي جهانی فرصتهاي مختلفی را براي شرکتهاي کوچک و نوپا فراهم آورده است . اینترنت، تغییرات در تکنولوژي و افزایش امکان دسترسی به اطلاعات این امکان را ایجاد کردهاند که هر شرکتی با هر ابعادي بتواند شانس حضور در بازارهاي بینالمللی را پیدا کند.
- کاپلا، . - 2011 یکی از شاخصهاي اقتصادي که در زمینهي تجارت همواره مورد توجه دولتهاست، شاخص "تراز تجاري" است به طوري که مثبت بودن این شاخص یکی از نشانههاي عملکرد مناسب دولت در زمینههاي مختلف نظیر صنعت، اقتصاد، روابط بینالملل و حتی آموزش است. در نتیجه یکی از مواردي که نشانگر پویایی اقتصاد یک کشور است، فزونی صادرات بر واردات در یک بازهي زمانی معین است. بر این اساس کشورهاي مختلف همواره در تلاشاند تا از طریق وضع قوانین رسمی و ایجاد بسترهاي لازم، صادرات را توسعه دهند و در عین حال تا حد امکان واردات را محدود سازند.
مهمترین دلیل اهمیت مقولهي صادرات براي دولتها را میتوان در تأثیر آن بر رشد اقتصادي جستجو کرد. در طول دهههاي گذشته ، رابطهي بین رشد صادرات و رشد اقتصادي از جمله مباحثی بوده است که از جانب اقتصاددانان بسیار مورد توجه قرار گرفته است. توافق جامعی میان صاحبنظران وجود دارد مبنی بر اینکه رشد صادرات میتواند محرك رشد اقتصادي باشد - لی و هوانگ، . - 2002 البته میزان تأثیر صادرات بر رشد اقتصادي در میان کشورهاي توسعهیافته و کشورهاي در حال توسعه با هم متفاوت است - امین و تاپکیو، . - 2012
کشور ایران در زمینه میزان توسعه یافتگی، در زمرهي کشورهاي در حال توسعه قرار میگیرد. با بررسی تراز تجاري ایران در یک دهه گذشته این واقعیت آشکار میشود که کشور ایران با وجود برخورداري از منابع غنی معدنی و طبیعی همواره ترازي منفی در زمینهي تجارت از خود بر جاي گذاشته است. این شاخص در دولتهاي مختلف با تغییر روندهایی همراه بوده اما به طور کلی طبق آمارهاي گمرك از سال 84 تا سال 93 همواره واردات کشور با فاصله تقرًیبا زیادي بیشتر از صادرات قرار داشته است و در سال 94 براي اولین بار صادرات - با احتساب میعانات گازي - به میزان 910 میلیون دلار از واردات سبقت گرفت.
مثبت شدن تراز تجاري ایران، براي اولین بار بعد از 37 سال رخ داده است که همین استثنا نیز در صورتی که آمار صادرات میعانات گازي از مجموع کل صادرات در سال 94 کم شود، باز هم مازاد واردات را نشان خواهد داد - دنیاي اقتصاد، . - 1395 این آمار منفی در زمینهي صادرات با وجود نقش پر رنگ ایران در صادرات نفت و گاز در جهان از یک سو و پایانپذیر بودن منابع طبیعی و تغییر ساختار صنعت در جوامع بینالمللی از سوي دیگر، به موضوع صادرات غیرنفتی اهمیت بیشتري بخشیده است.
صادرات غیرنفتی طیف گستردهاي از اقلام را شامل میشود از محصولات کشاورزي تا سنگهاي معدنی. یکی از گونههاي صادرات غیرنفتی که در پژوهش حاضر مورد توجه میباشد، صادرات محصولات با فناوري بالا یا اصطلاحاً محصولات دانشبنیان است. صادرات محصولات مبتنی بر دانش سابقهاي طولانی میان کشورهاي پیشرفتهي جهان دارد.
در ایران بهتدریج و با رشد و توسعهي پاركهاي علم و فناوري و مجموعههاي دانشبنیان، رویکردي جدید درزمینهي تجاريسازي و عرضهي خروجیهاي این مجموعهها شکل گرفت ؛ چیزي که در ادبیات این حوزه آن را صادرات محصولات دانشبنیان مینامند. بنا بر تعریف سازمان توسعه تجارت، صادرات محصولات و خدمات دانشبنیان عبارت است از صادرات محصولات و فعالیتهاي منتج از فناوريهاي نوین که تولید، عرضه و صادرات آنها ارزش افزودهي بیشتري نسبت به کالا و خدمات معمول براي کشور ایجاد مینماید و در تولید آنها نوآوري و خلاقیت سهم بیشتري نسبت به مواد اولیه دارد .
