بخشی از مقاله
چکیده:
در دهه هاي اخیر در کشور ما ایران، به دلیل افزایش جمعیت و نرخ رو به رشد آن و از سوي دیگر مهاجرت هاي غیر قابل کنترل جمعیت روستانشین به سوي مراکز شهري، ساختارهاي زیر بنایی و تشکیلاتی نیز به صورت تصاعدي به سمت حوزه هاي شهري واقع در نواحی خشک و نیمه خشک متمرکز شده استه لیکن در روند توسعه فیزیکی مناطق شهري، به مسائل مربوط به زیر ساختهاي طبیعی ،مبناي هیدرولوژیکی و ویژگیهاي اقلیمی توجه کافی نشده استه در اقالیم خشک میزان بارش کم، نامنظم و پراکنده استه علی رغم کمی بارش، بخش قابل توجهی از بارندگیها تند، ناگهانی و کوتاه مدت بوده و سیلابهاي با دبی نسبتا زیاد ایجاد می کنده با توجه به اینکه یکی از واحدهاي ژئومورفولوژیکی در مناطق خشک مخروط افکنه ها است، جریان سیلاب روي آنها در بخش پایین دست به صورت کانال هاي شریانی و پخشی بوده، که در مواقع سیلابهاي شدید به شدت ناپایدارنده شهر نهبندان در شرق کشور می باشده این شهر یکی از شهرهایی است که بارها درمعرض سیلابهاي مخرب قرار گرفته استه در این مطالعه با بررسیهاي انجام شده راههایی را براي حفاظت شهر نهبندان در مقابل سیلاب ارائه داده ایمه
واژگان کلیديک آبخیز شهري، نهبندان، سیل، آبخیز، خشک
-1مقدمه :
در دهه هاي اخیر، فعالیتهاي انسانی تغییرات شدیدي در هیدروسیستم ها ایجاد نموده و روند کند تغییرات طبیعی را افزایش داده استه از جمله ي این تغییرات میتوان به تغییر اقلیم و تغییرات زیست محیطی اشاره نموده مناطق وسیعی از جهان، اعم از کشورهاي صنعتی یا در حال توسعه، در معرض خطرسیل قرار دارنده علیرغم تمام تلاشهایی که در طول تاریخ به وسیله مردم صورت گرفته است، هیچ کشوري صرف نظر از داراي و پیشرفت تکنولوژي نتوانسته نواحی سیلگیر خود را کاملا و براي همیشه از خطر سیل محفوظ بدارده سیل یکی از بلایایی است که هر ساله مردم با آن دست به گریبانانده با وجود این که بشر در طول تاریخ سیلاب ها زندگی کرده، هیچ گاه اثرات مخرب سیلاب در گذشته مانند امروز نبوده است.
زیرا افراد بسیار کمتري در دشتهاي سیلابی زندگی می کردند و فعالیتهاي انسانی در گذشته همچنین موجب افزایش پتانسیل سیلاب ها و در نتیجه خسارات جانی و مالی نمی گردیده به نقل از تیم هاي امداد ،1X8 تن از ساکنان منطقه جان باختنده7X تن در مناطق مسکونی خود از بین رفتند و سی تن در معابر و مسیرها و تنها اجساد 8 تن در رودخانه پیدا شده استه دریک بخش، ده واحد مسکونی و در جایی دیگر 3XX واحد ویران شده استه مامامی 1381ق رهیافت ژاپنی ها از یک سو، جلوگیري از خسارات با استفاده از تمهدیات بند اول تا ششم و از سوي دیگر تقبل خسارات سازه اي زیربناي بند هفتم استه جلوگیري از خسارات سیل در سطوح مختلف از وزارت کشاورزي گرفته تا پایین ترین رده تشکیلاتی ،یعنی دوایر به سازي خاك ها، سازمان دهی و اجرا میشوده مبراتز،باربارا،1989:42X5
ق کشورهاي جنول شرقی آسیا نیز در زمینه ي سیستم پیش بینی سیلاب و حفاظت در مقابل آن پیشرفت هاي قابل ملاحظه اي داشته انده محیدري ،1381ق کنترل سیلاب و حفاظت شهرها یکی از اهداف اساسی طرح هاي رودخانه اي سائوسانفرا نسیسکو در برزیل، رود اسنوي در جنوب شرقی استرالیا، دلتاي سفلاي مکونگ و طرح گال در سري لانکا بوده است ه مسرافی،1379:5Xق خطر سیلابهاي حوزهي شرقی جهت شهر بیرجند با اجرای پروژههاي متعدد طی ده ساله ي اخ یر، از جمله پروژه ي آبخوان داري، انجام عملیات آبخیزداري در حوزه های بحرانی و احداث بندهای خاکی رویی تعدادي از زیر حوزه ها به حد قابل توجهی کاهش یافته استه مجهاد کشاورزی خراسان،138X
سیل همه ساله در گوشه و کنار کشور خسارات زیادي را به منابع اقتصادي وارد میآورده وقوع سیل و خسارت ناشی از آن در ایران طی سال هاي اخیر روند افزایش داشته استه حال آنکه به آن توجه زیادي نشده استه امروزه سیل شاید به عنوان ویرانگرترین خطر طبیعی به شمار آید که سالانه در تمام دنیا خسارت هنگفتی را به جوامع انسانی وارد میآورده در این راستا آگاهی از تغییرات فصلی و مکانی وقوع سیل و احتمال وقوع آن با بزرگی مشخص میتواند کمک شایانی به مدیریت سیل و کاهش خطرات ناشی از آن نمایده سیل در میان انواع خطرهاي طبیعی، شاید به عنوان ویرانگرترین عامل شناخته شود که خسارت زیادي را به جوامع انسانی، تاسیسات، مراکز صنعتی و اراضی کشاورزي تحمیل میکنده سالانه سیل در دنیا به طور میانگین، جان 26XXX
نفر را میگیرد و بر زندگی 75 میلیون دیگر تاثیر اقتصادي بدي میگذارده خسارت ناشی از سیل در چند دهه اخیر به گونه اي فزاینده افزایش یافته که این نشان دهنده افزایش فراوانی و شدت سیل میباشده طراحی موثر سازه هاي هیدرولیکی و فعالیتهاي هیدرولوژیکی، نیاز به درك رفتار احتمالی وقایع حدي دارده تحلیل فراوانی پدیده هاي حدي هیدرولوژیکی، میتواند جهت تعیین این رفتارها و برآورد مناسب مقادیر سیل به کار گرفته شوده عوامل گوناگونی در جاري شدن سیل تاثیر دارند که از آن موارد می توان بهک شدت بارندگی، شیب حوضه، نفوذپذیري زمین، شرایط توپوگرافی، ویژگی هاي پوشش گیاهی و در جه اشباع شده خاك را میتوان به عنوان عوامل موثر در جاري شدن سیلاب نام برده البته امروزه به دلیل دخالت هاي انسان، ضریب سیل خزي حوضه ها تغییر نموده و عمدتا موجب کاهش دوره بازگشت آن شده است.
فعالیتهاي بشر به شکل هاي گوناگونی احتمال وقوع سیل را افزایش داده است که از جمله ساختمانسازي در بستر سیلابی رود و تجاوز به حریم رودخانه موجب کاهش ظرفیت طبیعی رود شده استه متوماس 1968 ،ص45ق به این ترتیب محدودهاي دشت سیلابی که در زمان طغیان به زیر آب میرود، گسترده تر میگردده شهرسازي و حذف گیاهان باعث کاهش نفوذپذیري خاك و افزایش رواناب سطحی میشوده حجم زیاد رواناب از یک طرف بر بزرگی طغیان میافزاید و از طرف دیگر موجب افزایش نقل و انتقالات رسوباتی می شود که با برجاي گذاشتن آنها ظرفیت بستر اصلی رودخانه کاهش مییابده منابع محیطی به عنوان یک سیستم عامل پویا، مجموعه اي بسیار عظیم و در هم تنیده از متغیرها پارامترهاي گوناگونی میباشند که درطول عمر زمین و در یک فرایند منظم و تدریجی عوامل پایدار و شرایط جوي بوجود آمدهانده به دلیل وسعت زیاد حوضه هاي آبخیز و محدودیت هاي اقتصادي و اجرایی، احیاي آبخیزها از دیدگاه کنترل سیل در یک پروژه واحد نه تنها عملی نیست بلکه ممکن است اثرات معکوس داشته باشد.
انتخاب اولویت مناطق براي اجراي پروژه هاي کنترل سیل، یک تصمیمگیري مدیریتی است که باید به وسیله مطالعه شرایط فیزیکی، اجتماعی و اقتصادي منطقه و برآورد تاثیرات حاصل از انجام برنامه ها تایید گردده هم چنین در برخی موارد تعیین اولویت ها بر اساس اشتیاق مردم، موقغیت استراتژیک، فقر یا سایر موارد صورت می گیرد با توجه به اینکه در اغلب حوزههاي آبخیز کشور وقوع سیل و خسارتهاي ناشی از آن روند افزایش دارد، تعیین مناطق مولد سیل و اولویتبندي زیر حوزه ها از نظر پروژه هاي کنترل سیل و مدیرت جامع آبخیزها ضرورت دارده با توجه به کمبود ایستگاههاي آبسنجی در سطح زیر حوزه ها و کم بودن آمار و اطلاعات ثبت شده از سیل در حوزههاي آبخیز کشور، به طور عملی نمی توان شدت سیل خیزي زیرحوزهها را به تنهایی از تجزیه و تحلیل دادههاي موجود استنتاج نموده بنابراین نقش مدلهاي ریاضی هیدرولوژیک در تعیین سیلخیزي حوزهها، بسیار بارز است,
در مطالعات معمول در ایران براي بررسی سیل خیزي زیر حوزه ها نه تنها تعریف مشخص و کمی از سیلخیزي ارایه نشده است، بلکه کل آبخیز به صورت یک پارچه در نظر گرفته شده و به اثرات روندیابی سیل در رودخانه و موقعیت مکانی زیر حوزه ها توجهی نشده استه اولویت بندیک این روش که مبتنی بر شناسایی و اولویتبندي زیر حوضههاي موثر بر تغییرات تراز سیل در رودخانه ها و مسیل ها م یباشد، الگوی مناسبی در عم لیات کنترل س یلاب به شمار میروده این شهر از جمله شهرستانهای استان خراسان است که سرعت شهرسازي در این دو دههي اخ یر رشد بس یار سریعی داشته به طوري که وسعت آن از حدود 425 هکتار در سال 1355 به 4XXX هکتار در سال 1385 رسیده استه همچنین رشد جمعیت این شهر قابل توجه بوده است به طوری که در سال های 1335 تا 1375 جمعیت آن به بیش از 4 برابر رسید.
و در سال 1375 دارای جمعیت بالاقوهاي در جنوب خراسان بوده استه موقعیت خاص سیاسی شهر و هم چنین وجود مرکزیت آن در حاشیه شرق کشور، در طرح تفک یک استان به این شهر بهترین و مناسبترین موقعیت را به عنوان یک مرکز مهم س یاسی و اجرایی که نقش ویژه ای در مدیریت منطقهي جنوب خراسان ایفا نماید، داده استه مکریم پور و دیگران،1376ق از این رو علی رقم تقویت سطوح امنیت ی، ارتباطی، خدماتی و اداري شهر در قالب اجرا ی طرح جامع شهري، این شهر با توجه به نقش ذاتی خود نیازمند اقدامات حفاظتی مناسب و در خور در مقابله با تهدیدهای ناشی از آشوب های اقلیمی از جمله س یلاب ها استه این تحقیق در جهت ایجاد زمینهاي براي شناخت خصوصیات اقلیمی، فیزیوگرافی و هیدرولوژیکی مس یل هاي بحران زا، و ضرورت تامین حفاظت شهر نهبندان با بیان پیشنهادهایی در این خصوص انجام داده شده است.
-2مواد وروشها
:2-1 منطقه مورد مطالعه
:2-1 -1 خصوصیات فیزیوگرافی منطقه مورد مطالعه:
محدوده نقشه نهبندان بخشی از کوهستان خاوري ایران است که درفجنوب خاوري استان خراسان جاي دارده فاصله تقریبی آن تا بیرجند قوز کیلومتر و تافزاهدان قوک کیلومتر استه کوههایی با بلنداي کم واقع در محدوده را دره هاي آبرفتیتقریباًف افقی از یکدیگر جدا می سازدلفنقشه قققققز،ز نهبندان در محدوده طول جغرافیایی قق قث تا قظ قث و عرض قظ زظ تافکظ ققفدر محدوده ققققوک،ز زابل واقع شده استلفشهرستان نهبندان یکی از شهرستانهاي استان خراسان جنوبی واقع در شرق ایران استه مرکز آن شهر نهبندان استه جمعیت این شهرستان بر طبق سرشماري سال تجبل، برابر با 9جن،6ت
