بخشی از مقاله
چکیده
افزایش سطح تعاملات در صنعت برق در نتیجهي تجدیدساختار و پیدایش بازارهاي رقابتی و به تبع آن بروز و ظهور اختلاف هاي جدید در بازار برق در میان بازیگران بازار، ضرورت نظام مند کردن فرآیند حل و فصل اختلاف ها راناگزیر نموده است. نگاهی به بازارهاي برق رقابتی موجود حاکی از آن است که متولیان آن بازارها با بکارگیري دست آوردهاي نوین علم حقوق در زمینه ي روش هاي حل اختلاف مسالمت آمیز، در مقابل رسیدگی قضایی یا رجوع به محاکم قضایی نسبت به حل و فصل توافقی اختلاف هامبادرت ورزیده اند. از این رو، پیاده سازي سازوکاري نظام مند و مبتنی بر انصاف و عدالت از ضرورت هاي کاهش اثر تخریبی اختلافها در عملکرد کلی بازار برق است.این مقاله بر آن است تا ضمن بررسی جایگاه نظام حل اختلاف در بازارهاي برق مختلف و نیز سایر ارکان حل اختلاف در این بازارها، الگویی اولیه براي حل و فصل اختلاف در بازار برق ایران پیشنهاد نماید.
واژههاي کلیدي: حل اختلاف، میانجیگري، داوري، حل اختلاف جایگزین، بازار برق
-1 مقدمه
محدودیت منابع، بی نهایت بودن خواسته ها و تمایل انسان به بیشینه کردن منافع خود بسترساز شکلگیري انواع اختلاف ها و تنازعات بوده و هست. لذا می توان گفت که اختلاف و نزاع، ذاتی جوامع بشري است. اما آنچه بر تنوع تنازعات می افزاید و تعدد اختلاف ها را فزونی می بخشد،سطح تعاملات و پیچیدگی مناسبات است. براي مثال در جوامع بدوي، عموماً اختلاف ها بر سر مسائل ساده و پیش پا افتاده اي از قبیل تقسیم غنائم، تعصب هاي قومی، تصرف چراگاه ها یا به دست آوردن سرپناه رخ می داد که گاهاً بروزجنگ هاي وحشیانه و تمدن سوزي را به همراه داشت. اما با مرور زمان و انباشت سطحی از دانش و تجربه ي بشري،راه کارهاي مسالمت آمیزتري نیز توسط نوع بشر ابداع شد که از آن جمله می توان به کدخدامنشی، میانجی گري یا داوري اشاره کرد.
رنسانس و انقلاب صنعتی که همراه با خروج از عصرکشاورزي بود، تعاملات و مناسبات جدیدي را رقم زد که منجر به افزایش سطح پیچیدگی در حوزههاي مختلف زندگی انسانی شد و مواجه انسان با محیط پیرامون را به کلی دگرگون کرد. به تبع این تحولات حوزه هاي اختلاف در جوامع انسانی نیز پیچیده تر و تخصصی تر شدند، به گونه اي که امروزه رسیدگی به پرونده هاي حقوقی و کیفري مستلزم صرف وقت بیشتري است و دقت و حساسیت بالاتري را طلب میکند.صنعت برق هم تا قبل از تجدیدساختار و پیدایش بازاررقابتی برق از مناسبات نسبتاً ساده و فاقد پیچیدگی برخوردار بود مضاف بر اینکه بهدلیل وجود ساختار یکپارچهي سلسلهمراتبی1، عموماً پیدایش اختلاف محلی از اعراب نداشت.
چرا که اختلاف، فی نفسه در نقاط تعامل2 بین اشخاص یا نهادها حادث می شود حال آن که در آن ساختار، نقطه ي تعامل تنها محدود به تحویل برق به مشتري بود و فرآیند تولید تا توزیع برق توسط یک نهاد انجام می گرفت.مقایسهي نقاط تعامل حال حاضر صنعت برق که در بردارنده ي بازارهاي رقابتی برق است با وضعیت آن در قبل ازتجدیدساختار، خود گواهی است بر افزایش چشمگیر سطح تعاملات که از پیچیدگی هاي درخور تأملی هم برخوردارند.در زیر به مواردي از تعاملات در بازار رقابتی برق اشاره می شود که در قبل از تجدیدساختار یا به شکل خیلی ابتدایی وجود داشتند و فاقد پیچیدگی بودند یا اساساً بدیلی نداشتند:
- تعامل رگولاتور با بازیگران بازار؛
- تعامل فروشندگان با خریداران؛
- تعامل خریداران با شرکتهاي انتقال برق؛
- تعامل بهرهبردار با خریداران و فروشندگان برق؛
- تعامل بهره بردار با نهادهاي ثالث - دلّالها، خریداران وفروشندگان مجازي و بازاریابها -
- تعامل سیمدارها3 با نهادهاي تأمینکنندهي بار4؛
- تعامل مشترکین با سیمدارها و نهادهاي تأمینکنندهي بار.
توجه به موارد فوق و تعمق در ساختار فعلی صنعت برق مؤید این مطلب است که دگرگون شدن ساختار و ظهور وبروز بازیگران مختلف و بعضاً جدید در فرآیند تولید، انتقال و توزیع و افزایش سطح پیچیدگی تعاملات بین آن ها و نیز تغییربنیادین مناسبات، پیدایش اختلافهایی را سبب شده است که از نظر ماهیت به کلی با فضاي قبل از تجدیدساختارمتفاوتاند.لازم به توضیح نیست که موفقیت هر سیستمی درگرو توجه به همه ي جوانب عملکردي آن سیستم است. اختلاف هاو تنازعات انسانی در سیستم هاي پیچیده که در آن نقش انسان وتعاملات انسانی بسیار مهم و اثرگذار است، می تواند کارایی آن سیستم ها را با تردید مواجه کند. بازار برق بهعنوان یک سیستم پیچیده متشکل از سخت افزار، نرم افزار، اطلاعات، مقررات و تعاملات انسانی از این موضوع مستثنی نیست و براي جلوگیري از اثر منفی اختلاف هاي بین بازیگران بازار بر عملکرد بازار باید براي حل و فصل مسالمت آمیز اختلاف هابین بازیگران تدابیر و تمهیدات مناسب اندیشه شود.
در ادامه این مقاله، تاریخچه ي مختصري از حل اختلاف
توضیح داده می شود و به چیستی، مزایا، معایب و اشکال حل اختلاف جایگزین پرداخته می شود. سپس تجارب کشورهاي مختلف در زمینهي بکارگیري روشهاي حل اختلاف جایگزین در بازار برق ارائه می شود. در این بررسی، به اجمال ارکان و مراحل حل اختلاف در بازار برق آن کشورها توضیح داده شده و مقایسه می شود. در پایان سعی می شود پیشنهادي
در زمینه ي ایجاد نظام حل اختلاف در بازار برق ایران ارائه شود به گونه اي که با قوانین و مقررات موجود هماهنگی داشته باشد و ضمن آن نقش تسهیل کنندگی در فصل اختلاف ها در
بازار برق و ترغیب بازیگران بازار در رجوع به این نظام حل اختلاف را نیز ایفا نماید.
-2 تاریخچهي حل اختلاف
پیشینه و قدمت حل اختلاف، قطعاً به شکل گیري اولین جوامع انسانی بازمی گردد و بهتبع این موضوع، سازوکارهاي اولیه ي حل اختلاف به دلیل فقدان بلوغ جوامع انسانی، نهایتاًشکل خشونت آمیز به خود می گرفتند و در قالب نزاع ها وجنگ هاي ویران کننده پدیدار می شدند. با بلوغ جوامع انسانی و رشد فرهنگی و اجتماعی آدمیان در گذر تاریخ، روش ها وسازوکارهاي حل اختلاف نیز دستخوش تحول و دگرگونی شدند و از صورت هاي خشونت آمیز به طرق مسالمت آمیزتغییر شکل دادند. مذاکره، آشتی، میانجی گري و داوري ازقدیمی ترین انواع روش هاي حل اختلاف مسالمت آمیز و توافقی هستند که طرف هاي اختلاف براي حل و فصل اختلاف هاي بین خود از آن ها استفاده می کردند.
در این بین باپیدایش قدرت هاي محلی و شکل گیري ساختارهاي حکومتی در جوامع انسانی و رشد و بلوغ علم اداره ي اجتماع و جامعه، به تدریج محاکم قضایی فعلیت یافتند و با برخورداري از پشتوانه ي حکومت ها و ضمانت اجراي احکام صادره توسط آن ها، محاکم قضایی به محملی قانونی براي پایان دادن به اختلافها بدل شدند.اما پیدایش و شکل گیري رو به افزایش دادگا ه ها و محاکم قضایی که از پشتیبانی حکومت ها هم برخوردار بودند، نه تنها بر گسترش استفاده از روش هاي توافقی حل اختلاف چون مذاکره، آشتی، میانجی گري و داوري مانعی ایجاد نکرد، بلکه با مرور زمان و پیچیده و طولانی و پر هزینه گشتن روند رسیدگی قضایی و رجوع به محاکم قضایی، روشهايمسالمت آمیز حل اختلاف از رسمیت و مقبولیت بیشتري برخوردار شدند و در نهایت در قالب ADR1 تشکل یافتند.
در ابتدا دولت ها ADR را رقیبی براي محاکم قضایی می پنداشتند اما به مرور این ایده قوت گرفت که به گونه اي تلاش شود تا طرف هاي اختلاف به طور مسالمت آمیز و دوستانه اختلاف خود را حل و فصل نمایند. تشویق و ترویجADR از دههي 1970 میلادي با ورود محافل آکادمیک، سرعت زیادي به خود گرفت. به طوري که امروزه ADR در جوامع صنعتی، پیش فرض حل اختلاف ها به حساب می آید.[1]
-3 حل اختلاف جایگزین یا ADR
-1-3 واژهشناسی
این حروف ADR مخفف عبارت سه-کلمهاي"Alternative Dispute Resolution" است که بر سر انتخاب تک تک کلمه هاي این عبارت مناقشات فراوانی درگرفته و اختلاف نظرهاي گوناگونی وجود دارد.از آنجا که برخی از حقوقدانان، ADR را در مقابل رسیدگی قضایی می دانند براي همین، این روش هاي حل وفصل مسالمت آمیز اختلاف ها را جایگزین رسیدگی قضایی تلقی می کنند و لغت Alternative را براي آن مناسب میدادند.در خصوص کلمه ي دوم این عبارت نیز اختلاف نظرهاي محدودي وجود دارد. برخی واژه ي Conflict یا تعارض راپیشنهاد کرده اند و برخی دیگر بر Dispute یا اختلاف اصرار دارند. که چیرگی با طرفداران واژهي اختلاف بوده است.در مورد کلمه ي سوم این عبارت نیز برابر هایی چون Resolution، Settlement و Management پیشنهاد شده است که در این میان Resolution از مقبولیت و شمولیت بیشتري برخوردار است.
-2-3 مزایا و معایب
ADR نسبت به رسیدگی قضایی از مزایایی برخوردار است که باعث میشود طرفین اختلاف براي حل و فصل اختلاف هاي بین خود، آن را برگزینند. این مزایا، خصوصاً در مواردي که موضوع اختلاف داراي ماهیتی تخصصی باشد،بیشتر بروز و ظهور مییابند. این مزایا عبارتند از:
- 1 محرمانه بودن جلسات و عدم افشاي اطلاعات تجاري؛
- 2 سرعت بالا در رسیدن به نتیجهي نهایی؛
- 3 هزینهي کمتر تا حصول توافق؛
- 4 انعطافپذیري و توافق بودن فرآیند حل و فصل؛
- 5 متخصص بودن فرد یا نهادهاي رسیدگی کننده در موضوع اختلاف؛
- 6 عدم خدشه وارد شدن به روابط تجاري بین طرف هاي یک اختلاف و استمرار آن؛
- 7 رضایتمندي طرفهاي اختلاف از نتایج حاصله؛
