بخشی از مقاله
چکیده
تجربه نشان می دهد که برنامه هاي توسعه پایدار، از طریق برنامه هایی اثر بخش خواهد بود که به نیازهاي ملی از طریق مشارکتهاي مردمی پاسخ می دهد در سطح جهانی، همواره مدیریت مشارکتی آب به عنوان راه حل موثر و راهکار عملی و مفید در رفع مشکلات مربوط به شبکه هاي آبیاري و اعمال مدیریت بهینه بر منابع آبی مد نظر قرار می گیرد.
در حقیقت در یک فرایند مشارکتی و با کمک بهره برداران در قالب تشکلها و سازمانهاي مردمی می توان زمینه توسعه پایدار این مناطق را فراهم نمود. شبکه آبیاري و زهکشی داریون6 به مساحت 8500 هکتار بخشی از شبکه آبیاري و زهکشی دشت میاناب شوشتر و جز آبخور رودخانه کارون می باشد در این پروژه با مطالعات جامع اجتماعی، اقتصادي، فنی و حقوقی، ضمن بررسی ظرفیت ها و پتانسیلهاي موجود در منطقه، عوامل و مشکلات مقاومت زا را نیز شناسایی و با بسترسازي هاي لازم، زمینه استقرار تشکل هاي آب بران را تسهیل می نماید که از نظر پذیرش تشکل پیش بینی می شود که بهره برداران منطقه، مساعدت لازم را خواهند نمود.
با بسترسازي جهت ایجاد شرکت هاي تعاونی در محدوده طرح، زمینه انسجام بهره برداران بمنظور بهره برداري از این پروژه در دستور کار قرار گرفت. بنابراین با همیاري و مشارکت بهره برداران و انسجام آنها در قالب تشکل هاي هاي آب بران، اشتغال زایی و افزایش درآمد کشاورزان، تسریع در اجرا ، رفع موانع پروژه، کاهش تصدي گري دولت و بهره برداري بهینه از پروژه دور از انتظار نخواهد بود.
مقدمه
کشور ایران در نظام بهرهبرداري، تشکل و مشارکت مصرفکنندگان آب کشاورزي در بهرهبرداري از منابع آب، از پیشینهاي غنی برخوردار است. به طوريکه شاید بتوان گفت همانگونه که در این کشور از روزگاران خیلی دور مهار و استحصال منابع آبهاي سطحی و زیرزمینی رواج داشته، نظام بهرهبرداري از آب نیز با همان دقت و ظرافت از همان ابتدا ایجاد شده بود.
به عبارت دیگر مدیریت عرضه آب همگام با مدیریت تقاضا - مصرف - پیش رفته بود - گلمحمدي و همکاران، . - 1390 در این راستا، »بنهها« با برخورداري از شهرت جهانی به عنوان یک الگوي موفق تولید جمعی و مدیریت بر منابع محلی آب همراه با ترتیبات و مناسبات نهادي خاص خود، از مظاهر بارز آن به شمار می آیند، هر چند که این گونه تشکیلات نیز مبري از نقص نبودهاند. ایران از جمله کشورهاي خشک و نیمهخشک به شمار میرود.
توزیع زمانی و مکانی بارندگی در کشور نامناسب است و به دلیل شرایط خاص جوي، در بیشتر سالهاي گذشته با خشکسالی مواجه بوده است. به گونه اي که در حال حاضر بیشتر استانهاي کشور در معرض کمآبی شدید قرار دارند - مهراب قوچانی و همکاران، . - 1392 با آغاز تغییرات گسترده در ساختار اقتصادي اجتماعی جامعه روستایی ایران از نیم قرن گذشته که ریشه در تحولات سیاسی داخلی و خارجی داشته است، مدیریت سنتی بر منابع آب کشاورزي و نقش سازمان هاي غیر رسمی و مردمی در این زمینه تا حد بسیار زیادي رنگ باخت و در عوض، دستگاه عریض و طویلی به نام دولت با یکه تازي در این عرصه، تصدي گري و تولیت آن را بر عهده گرفت.
تجارب سالهاي پس از آن، همراه با بروز پیامدهاي نامطلوب ناشی از کنار گذاشته شدن تشکل هاي محلی از عرصه مدیریت آب کشاورزي که از ابعاد گوناگون قابل بررسی است، نشان داد که دولت به تنهایی نمیتواند مدیر موفقی در این بخش باشد. همچنان که تجارب جهانی در زمینه مدیریت مناب ع آب کشاورزي در اغلب کشورهاي دنیا نیز این ادعا را تأیید میکرد.
از این رو تحقیقات مختلفی براي دستیابی به راهحل مناسب صورت پذیرفت که جملگی بر این عقیده بودند که راهکار مناسب براي مدیریت بهینه سیستم هاي آبیاري، تنها در گرو اتخاذ رویهاي کثرتگرا و مشارکتی است. در عین حال طی چند سال اخیر در راستاي اجراي سیاستهاي مرتبط با اصل 44 قانون اساسی و اصلاحات ساختاري همراه با واگذاري هر چه بیشتر امور مردم به خود ایشان، با اهتمام دولت، بحث شکلدهی و توسعه ظرفیتهاي بخش غیر دولتی در مدیریت منابع آب و آبیاري، بار دیگر مجدانه در دستور کار دستگاههاي اجرایی مربوطه قرار گرفته است - غنیان، . - 1391
تجربه چندین ساله در ایران نشان داده است که ظرفیت هاي سازمانی به اندازه کافی براي انتقال مدیریت آبیاري به بخش خصوصی وجود دارد. اما تاکنون به دلیل فقدان اطلاعات کافی در خصوص عوامل انگیزشی در مشارکت، نگرش و نیات رفتاري بهرهبرداران، تنها بر مشوقهاي اقتصادي و مالی تأکید شده است. بدلیل حساس بودن وضعیت تشکلهاي آببران علیالخصوص در طرح احیاي 550 هزار هکتار از اراضی خوزستان و ایلام که زمینه مناسبی براي انتقال مدیریت آب را فراهم نموده است و میتواند منجر به تحولی عظیم در مدیریت منابع آب منطقه و کشور شود، میطلبد که راهکارهاي مناسبی براي ایجاد انگیزه در کشاورزان اتخاذ نمود و این مهم تنها پس از شناسایی نوع نگرش و نیت رفتاري کشاورزان میسر خواهد شد.
- غنیان و همکاران، . - 1392 اجراي طرح هاي آبیاري و زهکشی گام بزرگی درجهت استفاده بهینه ازمنابع آب کشور میباشد. این امر درصورتی که با مشارکت بهره برداران صورت گیرد ، می تواند علاوه برکاهش بارمالی دولت ، تصدي گري دولت در بخش آب را کاهش داده و با انتقال مدیریت به مرور زمان، مدیریت حفظ، نگهداري و بهره برداري از منابع آب را به خود مردم واگذار نماید. مشارکت مردم در چنین طرحهایی باعث پذیرش آسان، کم کردم هزینه ها، افزایش سرعت اجرا و پایداري طرحهاي اجرا شده می گردد - . - borrini.1999
در شرایط کنونی شبکههاي آبیاري و زهکشی با دو چالش عمده یعنی کمبود فزاینده آب کشاورزي و بار مالی بهره برداري و نگهداري از زیرساختها روبرو هستند. در این میان مدیریت مشارکتی آبیاري انگیزه ي حفاظت و صرفهجویی از آب را در میان بهرهبرداران ایجاد میکند و میتواند از اهمیت فوق العاده بالایی در سطح ملی و محلی برخوردار باشد - سالاري و همکاران، . - 1393
همچنین پایین بودن عملکرد شبکه هاي آبرسانی و زهکشی تا حدود زیادي معلول مدیریت ضعیف بهرهبرداري و نگهداري این گونه شبکه ها است که خود مانعی در تحقق عدالت توزیع و مصرف آب میباشد. بنابراین با محدودیت منابع آب جهان و تخصیص بخش اعظم آن در امر تولید محصولات کشاورزي در مقابل افزایش رشد جمعیت جهان و نگرانی از کمبود مواد غذایی، دست اندرکاران صنعت آب را به خصوص در کشورهاي در حال توسعه، متوجه گرایش به تشکلهاي آب بران در بخش کشاورزي نموده است - یرکان و همکاران،. - 2002
تشکل تعاونی هاي آبران نیز یکی از راهکارهاي مشارکت بهره برداران در طرحهاي منابع آب و نیز ترغیب آنان به همکاري با دولت در مدیریت منابع آب می باشد که تحقق عدالت اجتماعی و نتیجه نهایی آن، دستیابی به توسعه پایدار خواهد بود. با عنایت به وجود مفاهیمی چون سرمایه هاي اجتماعی، انسانی، معنوي و فکري در شرکتهاي تعاونی، همچنین با اتکاء به اصل عدالت خواهی و مردم سالاري درتعاون، تشکیل و حمایت از تعاونی هاي آبران را می توان رویکرد مناسب و موثر براي دستیابی به توسعه پایدار و تغییرات اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی دانست.
منابع آب و چالشهاي آن در کشور
امروزه جمعیت جهان رو به افزایش است و پیشبینی میشود که تا سال 2020 میلادي به 8/1 میلیارد نفر نیز برسد و توام با آن، لزوم افزایش سهم کشاورزي آبی - از %34 به - %45 جهت تولید غذاي جمعیت در حال رشد - حمدي و همکاران، - 2004 گریبانگیر کشاورزي جهان خواهد شد، از سویی، قرار گرفتن ایران در لیست کشورهاي کمآب به علت کمبود ریزشهاي جوي و شرایط خاص آب و هوایی و ناممکن بودن انجام فعالیتهاي کشاورزي و تامین نیازهاي آبی گیاهان بدون انجام عملیات آبیاري ضرورت توجه به منابع آبی را دو چندان میکند - حیدریان، . - 1386
آب عامل و محرك اصلی کشاورزي جهان به شمار میرود. به همین دلیل حدود 70 درصد آب مصرفی جهان به آبیاري اختصاص داده شده است. در بسیاري از کشورها مانند ایران، کشت آبی جزو اصلیترین فاکتور غذا محسوب میشود - قاهري و همکاران،. - 1387 ایران از جمله کشورهایی است که با میزان متوسط بارندگی 250 میلیمتر در سال، در مقابل 750 میلیمتر میانگین جهانی سالانه باران، جزء کشورهاي خشک و نیمهخشک به شمار میرود. توزیع زمانی و مکانی بارندگی در کشور نیز نامناسب است و به دلیل شرایط خاص جوي، در بیشتر سالهاي گذشته با خشکسالی مواجه بوده است.
به گونهاي که در حال حاضر بیشتر استانهاي کشور در معرض کمآبی شدید قرار دارند - بریمنژاد و یزدانی، . - 1383 جمعیت ایران در سال 1300 کمتر از 10 میلیون نفر بوده که امروز به بیش از 70 میلیون نفر افزایش یافته - - 1385 و هفدهمین کشور پرجمعیت دنیاست و پیش بینی می گردد در سال 2050 جزو ده کشور پرجمعیت جهان به شمار آید و میزان سرانه آب تجدیدپذیر در سال 1300حدود 13000 مترمکعب بوده که درحال حاضر میزان سرانه آب در کشور به حدود1900 مترمکعب تقلیل یافته است - گلمحمدي، . - 1391 تمام این موارد نشان از آن دارد که درآینده به مراتب وضع وخیمتر خواهد شد.
از مجموع95 میلیارد متر مکعب آب استحصالی سالانه در ایران، بیش از87 میلیارد مترمکعب آن در بخش کشاورزي براي آبیاري7 میلیون و500 هزار هکتار سطح زیر کشت آبی شامل 6میلیون و 300 هزارهکتار زمین زراعی و یک میلیون و 200هزار هکتار باغ مصرف می شود. برنامه ریزان کشاورزي - - FAO معتقدند براي تأمین مواد غذاییسه نفر در سال، یک هکتار زمین کشاورزي مورد نیاز است.
بنابراین براي70 میلیون جمعیت فعلی کشور، سطح زیرکشت آبی باید به میزان قابل توجهی افزایش یابد. در حال حاضر راندمان آبیاري که عمدتا به صورت غرقابی است، بین30 الی 40 درصد تخمین زده می شود - مریدسادات، . - 1390 منابع آب تجدیدشونده کشور 130 میلیارد مترمکعب است و از89/5 میلیارد مترمکعب آب استحصال شده در کشور 83 میلیارد آن در بخش کشاورزي مصرف میگردد - 93/5 درصد - و علیرغم محدودیت شدید منابع آب بهرهوري و کارآیی استفاده ازاین منابع بسیار پایین است.
بخش کشاورزي درآینده بایدضمن مصرف آب کمتر تولید بیشتري را عرضه نماید - گلمحمدي، . - 1391 محدودیت منابع آب در ایران، رشد و توسعه شهرنشینی و به تبع آن افزایش فعالیتهاي صنعتی و کشاورزي و نیاز مبرم به منابع آبی از یک سو و تغییرات اقلیم و وجود پدیدههاي خشکسالی در سالهاي اخیر از سوي دیگر، نقش مدیریت کارآمد منابع آب را به عنوان یک اصل در ساختارهاي سیاسی، اقتصادي و اجتماعی کشور با اهمیت میسازد. با توجه به این وضعیت، تغییر نگرش و اصلاح راهبردهاي مدیریت منابع آب جهت رفع چالشهاي مذکور از اهمیت ویژهاي برخوردار میباشد - ثابت رفتار، . - 1390
کشور ایران در نظام بهره برداري و تشکل و مشارکت مصرف کنندگان آب کشاورزي در بهره برداري از منابع آب، از پیشینه اي غنی برخوردار است. به طوري که شاید بتوان گفت همان گونه که در این کشور از روزگاران خیلی دور مهار و استحصال منابع آبهاي سطحی و زیرزمینی رواج داشته و اکنون نیز شاهد آثار بجا مانده از آن زمانها میباشیم، نظام بهره برداري از آب تأمین شده نیز با همان دقت و ظرافت از همان ابتدا شکل یافته بوده است. به عبارت دیگر مدیریت عرضه آب هم گام با مدیریت تقاضا - مصرف - پیش رفته بود - گلمحمدي، . - 1391
استان خوزستان به لحاظ شرایط جغرافیائی و هیدرولوژي از بیشترین سهم آبهاي جاري شیرین در کل کشور برخوردار است به طوري که با جریان پنج رودخانه بزرگ و پر آب ایران - کارون، دز، کرخه، جراحی، هندیجان - درخوزستان حدود 33 درصدکل منابع آب سطحی کشور به این استان اختصاص می یابد. ضمن اینکه نزدیک به 3/4 میلیون هکتار اراضی قابل کشت در این استان وجود دارد. وجود سدهاي مهم کشور در استان خوزستان و پایین بودن راندمان آبیاري سبب گردیده است تا زمینه مناسب بهره برداري از منابع آب و خاك این استان با احداث شبکه هاي آبیاري و زهکشی فراهم گردد.
