بخشی از مقاله
کشور ایران به دلیل شرایط خاص استراتژیک و ژئوپولتیک در جهان و خار میانه همواره در معرض انواع تهدیدات بوده است. یکی از مشکلات مهم دفاع در مقابل حملات هوایی و زمینی، فقدان پناهگاه های مناسب به تعدادکافی و با شرایط مناسب است. لازم است قبل از وقوع جنگ، یا قرارگیری در بحران به ساختن پناهگاه های مجهز اقدام نمود. لذا مطالعه در زمینه پناهگاه ها، به خصوص در شرایط صلح که فرصت کافی وجود دارد،از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
پناهگاه در این نوشتار به مجموعه بسته ای اطلاق می گردد که حفاظت قابل قبولی را برای ساکنان یا تجهیزات داخلی خود در مقابل عملکرد سلاح های مختلف جنگی فراهم آورد. لازمه ی ایجاد پناهگاه، مقارن با تاریخ ایجاد جنگ در دنیا وجود داشته است. اما معماری امروز نیازمند تغییرات و پویایی بیشتری نسبت به گذشته است و بنظر میرسد که باید ساختمانهای جدید متنوعتر، انعطافپذیرتر و قابل انطباق با تغییرات احتمالی آینده باشند، که این امر به تمهیداتی در طراحی و بهخصوص در سازه نیاز دارد. ساخت سازه های پناهگاهی نیز از این قاعده مستثنی نبوده، و در این مجال به بررسی، تحلیل و تقسیمبندی سیستمهای سازهای پناهگاه های انعطاف پذیر - پناهگاه های موقت و متحرک - پرداخته می شود.
مقدمه
تجربه جنگ تحمیلی نشان می دهدکه یکی از مشکلات مهم دفاع در مقابل حملات هوایی وزمینی جهت حفظ جان مردم، فقدان پناهگاه های مناسب و به تعداد کافی است . امروزه در بسیاری از کشورها حتی کشورهای در حال صلح به طورجدی به مقوله پناهگاه توجه می شود . قبل از اینکه جنگی اتفاق بیفتد باید به ساختن پناهگاه مجهز اقدام نمود . لذا مطالعه درزمینه پناهگاه به خصوص در شرایط حاضرکه کشور در صلح به سر می برد و فرصت کافی وجود دارد از اهمیت ویژه ایی برخوردار است.
این امربرای کشور ایران که دارای یک موقعیت به غایت حساس و استراتژیک است و همواره مورد طمع کشورهای استعمارگر بوده بسیار جدی است . لذا لزوم انجام مطالعات، بررسی ها واحداث پناهگاه ها دارای اهمیت فوق العاده ایی بوده و باید به عنوان یک بخش بسیار ضروری در سیستم دفاع غیرعامل لحاظ شود. معماری یک فضای پناهگاهی به ظاهر ساده، و عملکرد آن معلوم است. اما به طور کلی باید اذعان داشت کهاگرچه فضای معماری، فضایی کاملاً مشخص است، اما به دلایل مختلف ممکن است نیاز به تغییردر الگوهای طراحی و پیشبینی امکان تغییر در ساختار و عملکرد فضایی الزامی گردد.
برای مثال درمواردی لازم است ابعاد و اندازهها کاهش یا افزایش یابد، تا بتواند با سایر فضاها ارتباط برقرار کند. زمانیکه در یک سیستم کالبدی، بدون آن که در اصل آن با عناصر اصلیاش دگرگونی حاصل گردد و امکان تغییر فضا متناسب با نیازها وجود داشته باشد، انعطافپذیری معنا مییابد. از آنجاکه عناصرسازنده فضا، تعریف کننده آن فضا نیز هستند، به ناچار باید برای انعطافپذیر نمودن فضا، این عوامل نیز انعطافپذیر باشند. هنر خلق انعطافپذیری، قابلیت انطباق در فضاهای معماری است. صنعتی بودن، انعطافپذیری و سازگاری سیستمهای ساختمانی یکی از روشهای کلیدی برای به دست آوردن کیفیت، اقتصاد وپایداری کامل در معماری است، که در این مجال در موضوع "طراحی و ساخت پناهگاه در مواجهه با پدافند غیرعامل" مورد بحث قرار می گیرد.
.2ادبیات موضوع .1,2 پدافند غیر عامل
پدافند غیرعامل به مجموعه اقداماتی اطلاق میشود که مستلزم به کارگیری جنگافزار خاصی نبوده و با اجرای آن میتوان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تأسیسات حیاتی وحساس نظامی و غیرنظامی و نیز تلفات انسانی جلوگیری نمودو یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد. [1] میتوان ادعا نمود که قدمت برنامهریزی پدافند غیرعامل به قدمت تمدن بشری بازمی گردد؛ لیکن این موضوع برای نسل های بشر به صورت تلاش آنها برای حراست در برابر دشمنان طبیعی و انسانی نمایان شده است و در طول تاریخ همواره تمهیداتی را برای در امان ماندن از این حوادث مدنظر داشته است.
برج و باروهای حفاظتی شهرها، قلعهها و حصارها نمونههای بارزی در این خصوص میباشند. در عصر جدید با توجه به مقتضیات جهان معاصر و ایجاد دولتها، این موضوع از حیطه شهری به گسترهی ملی نیز انتقال پیدا نمود. با بروز جنگ جهانی اول و دوم و کشیده شدن پای جنگ به شهرها این موضوع اهمیت بیشتری یافت و شکل علنی به خود گرفت. [2]
.2,2 پناهگاه
به طور کلی پناهگاه به مجموعه بسته ای اطلاق می گردد که حفاظت قابل قبولی را برای ساکنان یا تجهیزات داخلی خود در مقابل عملکرد سلاح های مختلف جنگی فراهم آورد. این فضا دارای ملزومات خاص خود بوده، لذا ملاحظات معماری، سازه ای و تأسیساتی خاص خود را می طلبد. به طور علمی برای اولین بار پدافند غیرعامل در کتاب"پناهگاه حفاظتی موقتی" دیده شد. جلوگیری از عوارض بمبهای شیمیایی، میکروبی، هسته ای در سال 2253 میلادی در ستاد فرماندهی آمریکا، در دستورالعمل کار قرار گرفت تا جوابگوی پدیده جدید تهاجم شدید و غافلگیرانه اتمی باشد.
در این کتاب، اصول طراحی پناهگاه و ورودیها، اتاق تصفیه هوا، معماری داخلی و وسایل داخلی پناهگاهها مورد بررسی و طراحی قرار گرفته است. پس از رخداد یازده سپتامبر، سازمان مدیریت بحران فدرال آمریکا FEMA جهت کاهش خطرات تروریستی، به تفصیل به بحث پدافند غیرعامل در معماری پرداخته و تمهیدات متعددی را با توجه به کاربریهای مختلف ارائه کرده است؛ [3] از آن تاریخ طراحی و ساخت پناهگاه ها از اهمیت دوباره ای برخوردار گشته و کشورهای مختلف با درک حساسیت موضوع، در ساخت چنین فضاهایی اهتمام بیشتری ورزیدند.
.3,2انعطاف پذیری
انعطا ف پذیری در لغت به معنای شایستگیِ هماهنگی با هر وضع و هر محیط است و به مفهوم سادگی تغییرپذیری به منظور سازگاری و مناسب بودن برای محیط و تغییرات آن در موقعیت های متفاوت می باشد. طبق تعاریف جدید انعطاف پذیری عبارت است از دسترسی به راهبردهای غلبه ای گوناگون برای فائق آمدن بریک عامل روانی فشارزا و تمایل به بررسی همه آنها. انعطا ف پذیری یک فرایند پویا تعریف می شودکه مسئول ایجاد انطباق مثبت، علیرغم وجود تجارب مخالف یا تروماتیک در فرد یا محیط است.
نظریه های جدید به انعطاف پذیری به عنوان ساختاری چندبعدی نگاه کرده که شامل مهارتهای خاصی چون مهارت حل مسأله می باشد. [4] انعطاف پذیری رویکردی است که طراح به جهت پاسخگویی به نیاز مخاطب خود،به تغییر الگوی عملکردی پروژه مطابق با خواسته های متغیر؛در جستجوی اعمال آن می باشد. نزد برخی این مفهوم به معنای توسعه ساختمان از طریق الحاق بخش هایی به آن است.
به عقیده برخی دیگر ،می توان با تغییر فضاها ، تغییرات عملکردی در ساختمان به وجود آورد. از دیدگاه عده ای نیز ،با ایجاد فضاهای چند عملکردی می توان حداکثر استفاده را برد. در حقیقت ،انعطاف پذیری شامل هر سه مورد قابلیت الحاق و توسعه ،تغییر و چند کارگی می باشد. انعطافپذیری به طور عام به قابلیت تغییر در اشیاء و اجسام گفته میشود. در معماری و طراحی محیط، منظور از واژه انعطافپذیری ساماندهی فضای انسان ساخت و تغییر در آن به منظور دستیابی به شرایط، نیازها و کاربستهای جدید است [5].
3. صنعتی سازی پناهکاه ها
پیش از ورود به بحث انعطاف پذیری پناهگاه ها، لازم است موضوع صنعتی سازی این فضاها که در حقیقت مقدمه و لازمه ی این مساله است، تبیین گردد. امروزه در مناطق شهری و به منظور ایجاد الزامات پدافند غیرعامل و حفاظت از جان مردم، ایجاد پناهگاه های سریع الاحداث مورد توجه قرار گرفته است. پناه گاه هایی که به صورت قطعات پیش ساخته و مدولار در کارخانه ساخته می شوند و در محل لازم نصب و مورد بهره برداری سریع قرار می گیرند. با دقت در سه موضوع پدافند غیرعامل، صنعتی سازی و پناهگاه، می توان روابط بین این سه موضوع را به صورت زیر مطرح نمود:
- پدافند غیرعامل به عنوان راهکاری دفاعی وغیرنظامی در کاهش آسیب پذیری جان، اموال و زیرساخت های کشور است که پناهگاه جزئی از زنجیره دفاع غیر عامل می باشد.
- احداث پناهگاه به صورت گسترده در شهرها و مناطق حساس و حیاتی کشور به عنوان امری لازم وضروری در اولویت کاری متولیان اداره شهر وزیرساخت های کشور قرار دارد، اما تحقق این موضوع به صورت سنتی نیاز به هزینه و زمان بسیار زیادی داشته که با صنعتی سازی احداث پناهگاه ها این مساله مرتفع می گردد.
- کنترل کیفیت در احداث مراکزی که حافظ جان مردم خصوصا در مواقع بحران بوده و تهدید خطرپذیری افزایش می یابد، ضروری می نماید. کوچکترین قصور در این شرایط می تواند منجربه خسارات جانی جبران ناپذیر گردد، که با صنعتی سازی ایجاد پناهگاه ها می توان قابلیت کنترل و هماهنگ سازی استانداردها را شاهد بود. [6]
4. پناهگاه های انعطاف پذیر
سیستمهای سازهای که برای پناهگاههای سیار مطرح میشوند، با توجه به موقعیت زمانی و مکانی و جابهجایی و قابلیت انتقال بین فضاها و تغییرات فرم آنها طراحی میشوند، که باید قابلیت انتقال و حمل و نقل را داشته و نصب آنها آسان و سریع باشد. این سیستمهای سازهای براساس چنین ویژگیهایی تقسیمبندی میشوند. در فرایند تغییرشکل و فرم پناهگاهها، سیستم سازهای برروی زمین از یک سطح آغاز شده تا به یک فرم سه بعدی برسد. بنابراین احاطه کردن یک فضا با استفاده ازچنین روشی تابع دو عنصر مشخص زیر است:
الف- سیستم سازهای نگهدارنده1
ب- سطح پوششی فضا.2
